Τα νησιώτικα τοπία απειλούνται από τον μαζικό τουρισμό και την ανεξέλεγκτη, εκτός κλίμακας, δόμηση. Υπερσίκ μαξιμαλιστικά ξενοδοχεία και τρέντι μνημειακά μπανγκαλόους καταπατούν παρθένους τόπους αγνοώντας επιδεικτικά τη λαϊκή αρχιτεκτονική παράδοση: την απλότητα της γυμνής ξερολιθιάς και του μονόχωρου λευκού σοβά.

Τα τουριστικά καταλύματα και οι παραθεριστικές κατοικίες αποτελούν πλέον το κατεξοχήν πεδίο της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Η αρχιτεκτονική, ανίκανη να προσφέρει υπεραξία στην καθημερινότητά μας, αποκομμένη από έννοιες όπως απόλαυση και ανάπαυση, ενισχύει τα υπερκέρδη του επιθετικού κτηματομεσιτικού και κατασκευαστικού ανεμοστρόβιλου προωθώντας ανοίκεια πρότυπα κατοίκησης. Πόσο έχει αλλοιώσει το τοπίο ο τουρισμός και πόση ευθύνη αναλογεί στους αρχιτέκτονες; Υπάρχουν εναλλακτικά μοντέλα σχεδιασμού;

Κάπως έτσι ξεκίνησε η συζήτηση με τους Hiboux, την αρχιτεκτονική ομάδα που αποτελείται από τον Δημήτρη Θεοδωρόπουλο, τη Μαριάννα Ξυνταράκη και τη Μαρία Τσιγάρα, με αφορμή το Βραβείο Καλύτερου Πραγματοποιημένου Εργου που έλαβαν στα Βραβεία Ελληνικής Αρχιτεκτονικής 2022 του περιοδικού «Δομές» για το πολύ ενδιαφέρον συγκρότημα κατοικιών στο Μεγανήσι. Το «άγνωστο» Μεγανήσι είναι το μεγαλύτερο νησί του συμπλέγματος των Πριγκηπονήσων Λευκάδας, μεταξύ Λευκάδας και Αιτωλοακαρνανίας. «Ο τουρισμός και το τοπίο έχουν μια οξύμωρη σχέση στην οποία καταστρέφεται αυτό που ταυτόχρονα δοξάζεται. Το ζήτημα της κλίμακας έχει να κάνει περισσότερο με τη νομοθεσία, τι επιτρέπεται δηλαδή να επιθυμεί κανείς, και λιγότερο με την ικανότητα των σχεδιαστών να ταπεινώσουν την επιθυμία του αναθέτη μέσα στο τοπίο. Η ανάπτυξη δίχως έλεγχο διαμορφωμένη “αυθορμήτως” από την τουριστική αγορά και τις διακυμάνσεις της είναι καταστροφική (πώς να διατηρηθεί το αγροτικό τοπίο όταν χτίζουμε σχεδόν 200 τ.μ. εκτός σχεδίου και μάλιστα αν είναι ενιαίος όγκος δεν περνάμε καν συμβούλιο αρχιτεκτονικής, εκεί τέτοια κλίμακα δεν υπήρχε ποτέ)», επισημαίνουν οι αρχιτέκτονες.

Πώς σχεδιάζει κανείς σε ένα απαράμιλλο φυσικό ανάγλυφο με θέα τη θάλασσα και πόσο σημαντικός είναι ο υπαίθριος χώρος στις εξοχικές κατοικίες; Το συγκρότημα κατοικιών στο Μεγανήσι ανήκει σε ένα ζευγάρι ηθοποιών, μελών μιας θρυλικής βρετανικής θεατρικής ομάδας. Το αναφέρω μια και η προσωπική τους ευαισθησία ήταν πολύτιμος συνομιλητής στον σχεδιασμό. Οι αρχιτέκτονες «διάβασαν» εξονυχιστικά το τοπίο, σεβάστηκαν τα 42 ελαιόδεντρα και έχτισαν αρμονικά μέσα στις ξερολιθιές, χρησιμοποιώντας πέτρα, ξύλο και μέταλλο.

«Οι αναθέτες είχαν ήδη δώσει στις 42 ελιές ονόματα, είχαν αναδυθεί οι προσωπικότητές τους, και ζήτησαν ευθέως να μην κόψουμε καμία, να μη χαλάσουμε κανένα βράχο, πράγμα που επετεύχθη σε μεγάλο βαθμό. Το δάπεδο του σπιτιού εν πολλοίς είναι το προϋπάρχον έδαφος, εσωτερικά και εξωτερικά», λένε στην «Κ» οι αρχιτέκτονες. Και προσθέτουν: «Η κατοίκηση που υπήρχε δάμαζε μια κακοτράχαλη πλαγιά με τις ξερολιθιές, τα επιπεδωμένα κομμάτια, τα βράχια που μπορούσες να ξεκουράσεις το κορμί σου, το καλύβι που κρατούσες τα εργαλεία σου, τον περίβολο για το μποστάνι να μην το φάνε τα πρόβατα που περνούσαν. Σε αυτό το περιβάλλον σχεδιασμός για το καλοκαίρι σημαίνει κυρίως διαχείριση της ζέστης και προστασία από τον ήλιο. Πώς δηλαδή να επεκτείνουμε τις σκιές από τις ελιές να μπορούν να φιλοξενήσουν πολλούς ανθρώπους και δραστηριότητες σε μια υπαίθρια διαμονή. Μας ενδιαφέρει η ήπια επέμβαση, πώς κάνει κανείς τη μικρότερη καταστροφή, γιατί η αρχιτεκτονική ως κατασκευή έχει μέσα της καταστροφή. Κάναμε τις ελάχιστες εκσκαφές, δεν καταστράφηκαν δέντρα και οι σκιές τους ενοποιήθηκαν με τις τεχνητές σκιές του στεγάστρου».

Οι αρχιτέκτονες διάλεξαν να σπάσουν τους όγκους της σύνθεσης χρησιμοποιώντας μικροκλίμακα, ανάλογη του τοπίου και του ανθρώπου. Τα τετραγωνικού καννάβου μεταλλικά στέγαστρα με τα στιβαρά υποστυλώματα σε σχήμα V μοιάζει να μην εντάσσονται τόσο καλά στην ήπια κατά τα άλλα παρέμβαση στο περιβάλλον –σαν να «επιπλέουν» άχαρα πάνω στους κομψούς, θολωτούς κτιριακούς όγκους–, εντούτοις αποτελούν τη βασική ιδέα της νέας κατοίκησης στο υπάρχον τοπίο. Οι αρχιτέκτονες εξηγούν: «Η παραλληλία με την κλίση του εδάφους και η υλικότητα του μεταλλικού στεγάστρου θυμίζουν μια μορφή που συναντάται συχνά στα υπόστεγα των βοσκών – στις στάνες. Το στέγαστρο διατηρεί τον ίδιο αυστηρό κάνναβο μέσα στο οικόπεδο, όπως μια χαρτογράφηση, ένα αρχαιολογικό σκάμμα ή ένα αρχαιολογικό στέγαστρο. Το επίπεδο αυτό φυτεύεται από πάνω, το έδαφος επανέρχεται και κατακτά την κατασκευή, όπως εντέλει γίνεται και στα ερείπια, “χορταριάζει”».

«Η ανάπτυξη δίχως έλεγχο, διαμορφωμένη “αυθορμήτως” από την τουριστική αγορά και τις διακυμάνσεις της, είναι καταστροφική», επισημαίνουν οι αρχιτέκτονες.

Οι θολωτοί χώροι

Η συλλογική κατοικία αποτελείται από έξι θολωτούς, πέτρινους χώρους ξεκούρασης –ξενώνες και το κυρίως υπνοδωμάτιο– επιφανείας 25 με 30 τ.μ. ο καθένας, έναν «πύργο» με γραφείο και δωμάτιο, και ανάμεσά τους πολλούς κοινούς χώρους διημέρευσης. «Σχεδιάσαμε με τη σκέψη στους ανθρώπους που θα έρχονται φιλοξενούμενοι στο σπίτι, για οικογενειακές μαζώξεις, για διακοπές και workshop θεατρικών προβών και γιόγκα. Αυτό γέννησε την πολυπλοκότητα των χώρων, το “χωριό”. Τη διαπλοκή των υπαίθριων και ημιυπαίθριων χώρων με τους εσωτερικούς, όπως και τα συμβάντα κάτω από τους σκιασμένους χώρους. Ολοι οι χώροι με διαμπερή αερισμό διατηρούν χαμηλές θερμοκρασίες το καλοκαίρι, ενώ οι πέτρινοι όγκοι προσφέρουν δροσερές συνθήκες “σπηλιάς”».

Οι τρούλοι και οι καμπύλες των κτισμάτων βρίσκονται σε «διάλογο» με μορφές μικρών «θολιαστών» κατασκευών όπως οι βόλτοι Εγκλουβής της Λευκάδας και τα μιτάτα της Κρήτης: μικρά καμπυλόσχημα, πετρόχτιστα κτίρια της υπαίθρου που χρησιμοποιούνταν ως χώροι τυροκόμησης και προσωρινά καταλύματα ταξιδιωτών. Υπάρχει τρόπος να διατηρηθεί η ποικιλόμορφη κληρονομιά των νησιωτικών κοινοτήτων, σε συνδυασμό με σύγχρονα υλικά; «Επιθυμία μας είναι η συνδιαλλαγή με κοινότητες στα μέρη που μας φέρνουν τα πρότζεκτ. Να συμμετέχουμε σε ένα δίκτυο συνεργασιών μεταξύ τοπικών τεχνιτών και ομάδων έρευνας παραδοσιακών τεχνικών, επαναχρησιμοποίησης υλικών και πρακτικών χτισίματος».

Στο πρότζεκτ χωροθετείται και μια πισίνα. Χρειάζονται άραγε οι πισίνες σε τοπία τόσο κοντά στη θάλασσα; «Στο ζήτημα της πισίνας αμφιταλαντεύτηκαν οι αναθέτες μας συμμεριζόμενοι την αντίθετη άποψή μας. Οσο όμως η κατασκευή αποτελεί επένδυση και μέχρι να απαγορευθούν οι πισίνες σε απόσταση κάποιων χιλιομέτρων από τη θάλασσα, θα εξακολουθεί να υπάρχει αυτό το ζήτημα ως πληγή. Οι πισίνες χρειάζονται δημόσιες, στις πόλεις», υποστηρίζουν οι αρχιτέκτονες.

Το 2017, οι Hiboux μαζί με τους Βερολινέζους Studio Genua, συλλογικά, σχεδίασαν και κατασκεύασαν με τα ίδια τους τα χέρια μια «τραγάτα», μια υπερυψωμένη ξύλινη κατασκευή ημιυπαίθριας κατοίκησης για μια μικρή κοινότητα αγροτουρισμού στην Κεφαλονιά, ερευνώντας νέους τρόπους προσωρινής κατοίκησης στην εξοχή με μηδενικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα, επενδύοντας σε συνθήκες παύσης και στη θέαση του ορίζοντα από ψηλά. «Η τραγάτα αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου αγροτουριστικού σχεδιασμού (ως εναλλακτική μορφή τουρισμού). Ο σχεδιασμός παρακολουθεί και πλάθεται από τα μέλη ταυτόχρονα με τις αγροτικές εργασίες τους. Η τραγάτα είναι παράδειγμα ελάχιστης κατοίκησης. Τελευταία σχεδιάσαμε ένα μελισσοκομικό εργαστήριο». Οι αρχιτέκτονες προτείνουν την επανάχρηση υπαρχόντων κτισμάτων αντί της ανέγερσης νέων ή την εύρεση εναλλακτικών τρόπων προσωρινής εγκατάστασης αν η αρχιτεκτονική σύνθεση αφορά παραθεριστικές κατοικίες που κατοικούνται λίγες ημέρες τον χρόνο. «Η ύπαιθρος έχει ανάγκη την εγκατάσταση κατά τη διάρκεια όλου του χρόνου, όχι μόνο την εποχική».

Στο ερώτημα αν η αρχιτεκτονική μπορεί να γίνει πιο κοινωνική, πολιτική και οικολογική απαντούν: «Μόνο αν μπορεί να επηρεάσει, μέσω των συλλογικών της οργάνων ή άλλων συλλογικών δράσεων, αποφάσεις σε επίπεδο κεντρικού σχεδιασμού και πολιτικές, νομοθετικές αποφάσεις. Η γλώσσα της αρχιτεκτονικής ως προς τις μορφές είναι σαν να λέμε το εποικοδόμημα. Το πλέγμα των κανόνων είναι πιο σημαντικό». Δουλεύοντας μαζί, ο ένας με τον άλλον, έχουν κατακτήσει έναν «συλλογικό νου». «Η σκέψη που αναπηδά και εξοστρακίζεται σε συχνότητες του καθενός ανακατευθύνει τη σκέψη, προσδίδει πολλαπλότητα και πολυπλοκότητα. Βασική μας αρχή είναι η παρατήρηση, εκ του μηδενός, έτσι όπως την ορίζει και η περμακουλτούρα. Ο χρόνος που αφιερώνεις να συνδεθείς με τα αντικείμενα και να σχεδιάσεις λύσεις που ταιριάζουν στην κατάλληλη περίσταση. Αυτός ο χρόνος της αλληλεπίδρασης αφήνει χώρο και στην ενσωμάτωση του ατυχήματος. Το ατύχημα μάς αρέσει σαν συνθήκη σχεδιασμού. Και η ιστορικότητα, το “πνεύμα του τόπου», η επανεπίσκεψη πραγμάτων που υπάρχουν».

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ