Η έννοια της αλληλεγγύης στην αρχαιοελληνική σκέψη

Γράφει η Νικολέττα Κατσιδήμα Λάγιου
Φιλόλογος

Γνωρίζετε ίσως την αλληγορία του σπηλαίου του Πλάτωνα. Στο έργο του “Πολιτεία”, που αποτελεί έναν διάλογο που διεξήχθη μεταξύ κυρίως του μεγαλύτερου αδερφού του, του Γλαύκωνα και του Σωκράτη, του ανθρώπου που θαύμαζε απεριόριστα, που τον θεωρούσε ως τον δικαιότερο όλων και που εξαιτίας του στράφηκε αποκλειστικά προς τη φιλοσοφία, σκίζοντας μάλιστα τα πρωτόλεια ποιήματά του, στο έργο αυτό λοιπόν παρουσιάζει την εξής παράξενη, όπως την χαρακτηρίζει εικόνα για να περιγράψει την άγνοια και την πνευματική ρηχότητα που κατατρέχει τον άνθρωπο : Σε μια σκοτεινή, υπόγεια σπηλιά (συμβολισμός της γύρω μας πραγματικότητας, της αντιληπτής μέσω των αισθήσεων) εμείς όλοι είμαστε ριγμένοι ως δεσμώτες, και τις σκιές που πέφτουν σε έναν τοίχο μπροστά μας, που είναι και το μόνο που βλέπουμε από την ώρα που γεννιόμαστε, τις θεωρούμε ως τη μοναδική υπαρκτή αλήθεια.

Συνεχίζοντας την αλληγορική του αφήγηση λέει πως κάποιοι καταφέρνουν να λυθούν από τα δεσμά τους και να αναρριχηθούν σε εκείνον τον δύσκολο, ανηφορικό και μακρινό δρόμο έξω από τη σπηλιά αντικρύζοντας επιτέλους το φως του ήλιου, την πραγματική δηλαδή αλήθεια. Οι φωτισμένοι θα λέγαμε. Αυτοί, έχουν υποχρέωση να κατέβουν πάλι κάτω και να βοηθήσουν τους υπόλοιπους δεσμώτες, τους συνανθρώπους τους, με οποιοδήποτε μάλιστα κόστος.
Σήμερα λοιπόν που οι συνθήκες είναι τουλάχιστον επιβαρυντικές για τη συλλογικότητα αφού επικρατεί ένας αλλοτριωτικος τρόπος ζωής με χαρακτηριστικά την προσήλωση στα υλικά αγαθά κι όχι στις αξίες, την αποξένωση και τη μοναξιά (έρευνα του Harvard κατά τη διάρκεια της οποίας παρακολουθούνταν άνθρωποι στην καθημερινότητά τους από το 1937 έδειξε ότι ευτυχείς ήσαν εκείνοι που είχαν ικανοποιητικές ανθρώπινες σχέσεις) σήμερα λοιπόν τα λόγια του Πλάτωνα έχουν ιδιαίτερη σημασία. Πρότεινε μάλιστα κι ένα συγκεκριμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα μέσα από το οποίο θα ήταν δυνατό να προκύψουν τέτοιοι άνθρωποι, άνθρωποι δηλαδή με γνώσεις που θα θέσουν τον εαυτό τους στην υπηρεσία του κοινού συμφέροντος. Αξίζει να σημειωθεί πως ως κορωνίδα της εκπαιδευτικής διαδικασίας έθεσε την πενταετή ενασχόληση με τη φιλοσοφία.

Εκείνο που έχει τεράστιο ενδιαφέρον κι ίσως δεν έχουμε αντιληφθεί τη σημασία του – και όσον αφορά στο περίφημο “γνώθι σαυτόν”- είναι η διαφορετική διάσταση που έδωσε ο μαθητής του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης, στην κοινωνικότητα. Ο Πλάτων μίλησε για ηθική υποχρέωση των πεπαιδευμένων να στρατευθούν στην υπηρεσία του συνόλου. Και η ανησυχία του Γλαύκωνα πως θα κακοπεράσουν ασχολούμενοι με τα κοινά και θα αδικηθούν αφού δε θα αφεθούν στην ησυχία τους να απολαμβάνουν τις μόνες ηδονές που διαρκούν, τις πνευματικές, καθώς και η απάντηση του Σωκράτη σε αυτόν – λίγο ειρωνική αν τη διαβάσουμε προσεκτικά στο αρχαίο κείμενο – σηματοδοτούν ένα είδος εξαναγκασμού τους. “Ξέχασες, του είπε, φίλε μου ότι το νόμο δεν τον ενδιαφέρει πώς μια μεμονωμένη κοινωνική ομάδα θα ευτυχήσει αλλά προσπαθεί αυτό να καταστεί εφικτό για το σύνολο των πολιτών”. Πρέπει επομένως να τους εξαναγκάσουμε για το καλό όλων.

Κι εννοείται πως αν το σύνολο ευημερεί αντανακλαστικά τα οφέλη θα τα καρπωθούν κι οι ίδιοι στο πολλαπλάσιο. Ο εξαναγκασμός δηλαδή εμπεριέχει ένα επιχείρημα που δομείται πάνω σε μία ηθική, από τη μια, βάση προσφοράς στον συνάνθρωπο, κι από την άλλη, σε μία ας πούμε “ιδιοτέλεια”, που αφορά το ότι θα ωφεληθούν κι οι ίδιοι. Αυτά κατά Πλάτωνα. Ο Αριστοτέλης όμως ο μαθητής του, τον οποίο μάλιστα τον προσφωνούσε με το παρατσούκλι “ο νους” (σχήμα κατ’εξοχήν θα το λέγαμε στη λογοτεχνία, ότι είναι δηλαδή ο κατ’ εξοχήν νους) προσθέτοντας και το εντυπωσιακό σχόλιο για τον εξαιρετικό μαθητή πως όταν λείπει από το ακροατήριο αυτό είναι “κουφό”, ο Αριστοτέλης λοιπόν έδωσε μία διαφορετική διάσταση στην κοινωνικότητα. Έγραψε στα “Πολιτικά” του τη διάσημη πλέον φράση που ορίζει με τρόπο κατηγορηματικό κι ευθύβολο την ανθρώπινη υπόσταση, στηρίζοντάς την σε συμπαγή κι αδιάσειστα επιχειρήματα : είπε ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως κοινωνικό ον (“φύσει πολιτικό ζώον” ).

Κι αυτό το εκ φύσεως σημαίνει πως δεν τίθεται θέμα εξαναγκασμού. Είναι φύσει προγραμματισμένος να δομεί συλλογικότητες, να είναι αλληλέγγυος και να πειθαρχεί σε οτιδήποτε συγκρατεί σε αρραγή ενότητα την ομάδα, κάνοντας ο φιλόσοφος και σαφή διαχωρισμό μεταξύ της αγέλης, ως τύπο ομάδας, και της ανθρώπινης κοινωνίας που λειτουργεί με γνώμονα τη δικαιοσύνη, την ανώτερη όλων των κοινωνικών αρκετών, αφού όπως σημειώνει εμπεριέχει όλες τις άλλες. Ξεκινά δηλαδή από διαφορετική σε σύγκριση με το δάσκαλό του βάση. Ξεκινά από τη φύση μας και αποδεικνύει την απόλυτη συμβατότητά μας με την ηθική ως αποτέλεσμα αυτής ακριβώς της φύσης μας.

Δεν είναι επομένως η αλληλεγγύη προς τον συνάνθρωπο, η ενσυναίσθηση, το αγωνιστικό πνεύμα να προστατέψουμε τα ανθρώπινα δικαιώματα, δεν είναι στάση ζωής που πηγάζει από κάποια, έστω ηθικού τύπου, επιβολή. Ούτε είναι προϊόν ιδιοτελούς σκέψης που λέει ας υπερασπιστώ τον συνάνθρωπο για να εξασφαλίσω μια ήρεμη κοινωνία, χωρίς ανισότητες, αφού το αντίθετο θα οδηγούσε σε προβλήματα που θα διατάρασσαν και τη δική μου ηρεμία κι ευτυχία. Την αλληλεγγύη ο Αριστοτέλης την εντοπίζει στο ανθρώπινο DNA. Αυτοί που βουτούν δηλαδή σε παγωμένα νερά και σώζουν ανθρώπους που πνίγονται, αυτοί που προσφέρουν εθελοντικά από το υστέρημα του χρόνου και το πλεόνασμα της αγάπης τους, αυτοί που τοποθετούν τον άνθρωπο στην ανώτερη βαθμίδα του αξιακού τους συστήματος, αυτοί κατά τον Σταγειρίτη πραγματώνουν, κι άρα τελεολογικά, καταξιώνουν την ανθρώπινη υπόσταση, αφού συμπεριφέρονται ακριβώς όπως επιτάσσει η φύση τους. Εγείρεται βεβαίως το ερώτημα : γιατί αφού είναι έμφυτη αυτή η τάση δεν εκδηλώνεται στο γενικό σύνολο του πληθυσμού.

Μα ακριβώς επειδή αποτελεί τάση, δυνατότητα, η οποία για να γίνει ικανότητα (για να περάσει από το εν δυνάμει στο εν ενεργεία) απαιτείται η καλλιέργειά της μέσω της παιδείας. Κι αντιλαμβανόμαστε το έλλειμμα ανθρωπιστικής παιδείας που υπάρχει στον σύγχρονο κόσμο από τα πολλαπλά κρούσματα αντίθετης με τη φύση μας συμπεριφοράς.

Κανένα χωράφι, όσο γόνιμο κι αν είναι, με όσα θρεπτικά συστατικά κι αν έχει ευλογηθεί, δεν πρόκειται να καρπίσει και να δώσει σοδειά αν δεν καλλιεργηθεί. Για αυτό και στο ίδιο έργο του, στα “Πολιτικά “, τόνισε πως η παιδεία θα πρέπει να είναι ηθικοπροσανατολισμένη, κοινή (αφού κοινός είναι κι ο στόχος) και δημόσια. Δυόμιση χιλιετίες μετά αυτά παραμένουν ακόμα ως ζητούμενα.
(*) Απόσπασμα από την ομιλία, στην εκδήλωση για την κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας του Παραρτήματος Πατρών της Ελληνικής Αντικαρκινικής Εταιρείας που έγινε στο ξενοδοχείο «Αστήρ»