Όταν η ιστορία μιλά στο σήμερα…

Γράφει η Νίκη Ευσταθοπούλου, φιλόλογος στο Πρότυπο Γυμνάσιο Πάτρας

Όταν η προσεγμένη αυτή έκδοση έπεσε στα χέρια μου, η πρώτη εύλογη ερώτηση ήταν «ποιος είναι αυτός ο Δημήτριος Κυδώνης;» και η δεύτερη ήταν «και τι σπουδαίο έκανε ώστε να γράψουν μια διδακτορική διατριβή για αυτόν;».

Το βιβλίο αυτό των Εκδόσεων Σταμούλη από τη Θεσσαλονίκη παρουσιάζει στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό το περιεχόμενο της ομότιτλης διδακτορικής διατριβής του π. Ευάγγελου Πριγκιπάκη, προϊστάμενου του Ιερού Ναού Αγίων Αποστόλων στην Ακτή Δυμαίων και εκπαιδευτικού στο Πρότυπο Γυμνάσιο Πάτρας.

Η ζωή του: Ποιος ήταν ο Δημήτριος Κυδώνης
Από τις πρώτες κιόλας σελίδες, η γραφή της μελέτης λιτή, διαυγής, αλλά και εξονυχιστική απάντησε στην πρώτη μου ερώτηση. Ο Δημήτριος Κυδώνης ήταν ανώτερος αξιωματούχος του Βυζαντίου κατά τον 14ο αιώνα, χρονικό διάστημα εντασσόμενο στη λεγόμενη Υστεροβυζαντινή ή Παλαιολόγεια περίοδο (1261-1453). Βρισκόταν στο πολιτικό και πνευματικό προσκήνιο επί σχεδόν τέσσερις δεκαετίες και είδε να εναλλάσσονται τρεις διαφορετικοί αυτοκράτορες: ο Ιωάννης ΣΤ΄ ο Καντακουζηνός και οι Ιωάννης Ε’ και Μανουήλ Β’ της δυναστείας των Παλαιολόγων.

Δυστυχώς ήταν σε θέση να παρακολουθεί την διαρκώς μειούμενη δύναμη του Βυζαντινού κράτους και να προβλέψει την προδιαγεγραμμένη εξάλειψή του, όταν στα 1453 η Αυτοκρατορία παρέδωσε σχεδόν αμαχητί τα εναπομείναντα εδάφη της στους Οθωμανούς του Μωάμεθ του Πορθητή, εξασθενημένη από τις συνεχείς εμφύλιες διαμάχες, αλλά και τις επιθέσεις των εξωτερικών εχθρών.
Ταυτόχρονα όμως ο Κυδώνης ήταν φωτισμένος δάσκαλος με κύκλο μαθητών στη Θεσσαλονίκη, γνωστός λόγιος έχοντας επιδοθεί σε πλείστες μεταφράσεις λατινικών κειμένων και βέβαια θεολόγος, διατυπώνοντας αντιπαλαμικές θέσεις, αλλά και μεταλαμπαδεύοντας τη σχολαστική θεολογικο-φιλοσοφική σκέψη στην Ανατολή. Τέλος, ήταν άνθρωπος θεοσεβής, μα από πεποίθηση λαϊκός, επιλέγοντας να μην περιβληθεί το μοναχικό σχήμα. Ο Δημήτριος Κυδώνης ήταν με λίγα λόγια ένας άνθρωπος των αντιθέσεων, αλλά και της σύνθεσης αυτών. Η διατριβή αυτή αναδεικνύει την πολυσχιδή του προσωπικότητα μελετώντας τις επιστολές του προς επίσημα, αλλά και οικεία πρόσωπα, ενώ παράλληλα συμβουλεύεται όλο το γνωστό συγγραφικό του έργο.

Η εποχή του Δημήτριου Κυδώνη και τα διακυβεύματά της

Θα αναρωτηθεί ο αναγνώστης: ο Κυδώνης, ήταν εξαιρετικός διανοούμενος, και θεολόγος και πολιτικός, αλλά υπάρχουν και άλλοι. Γιατί αυτός να είναι τόσο σημαντικός;

Ως αναγνώστρια του βιβλίου εντόπισα δύο κυρίως λόγους: την κρίσιμη ιστορική συγκυρία στην οποία έδρασε, αλλά κυρίως τη στάση που επέλεξε να ακολουθήσει. Η ζωή του συνδέθηκε άρρηκτα με τη Δυναστεία των Παλαιολόγων, χωρικά κινούμενη μεταξύ της γενέτειράς του Θεσσαλονίκης και της κοσμοκράτειρας Κωνσταντινούπολης. Έζησε τους αλλεπάλληλους εμφυλίους της Θεσσαλονίκης και υπηρέτησε ως «Μεσάζοντας» τριών αυτοκρατόρων. Δεν δίστασε να παραιτηθεί, όταν ιδεολογικά και πολιτικά διαφωνούσε με τις αποφάσεις του Αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ΄, ενώ προΐστατο της αντιπροσωπίας στη Ρώμη το 1366 με στόχο την επανένωση των δύο Εκκλησιών σε μια προσπάθεια να σωθεί η παραπαίουσα Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Επίσης, παρενέβη ενεργά στο να αποκατασταθούν οι σχέσεις του Ιωάννη Ε’ με τον διάδοχό του και μετέπειτα αυτοκράτορα Μανουήλ Β’.
Γιατί όμως η ιστορία τον θεωρεί μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, αφού ούτε τα λόγια ούτε οι πράξεις του ήταν ποτέ αμφιλεγόμενα; Στην επερχόμενη καταστροφή ο πολιτικός Κυδώνης, κληρονόμος μιας πολιτικής οικογένειας με μακραίωνη παρουσία, πρόκρινε ξεκάθαρη τη λύση, επιλέγοντας τη λογική και τη μετριοπάθεια έναντι των ανώφελων υπερβολών και ακροτήτων: ένωση με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και συμβιβασμό με τους Δυτικούς για να σωθεί η Ανατολική Χριστιανική Αυτοκρατορία. Την άποψή του την υποστήριξε σθεναρά τόσο θεωρητικά όσο και έμπρακτα. Πώς όμως αντιμετωπίστηκε από τους συγχρόνους του;

Ως κάποιος που προσβάλλει την «κοινή γνώμη», ακόμη και ως προδότης. Απομονώθηκε ουκ ολίγες φορές με την τελευταία εγκατάστασή του στον Χάνδακα (Ηράκλειο) της Κρήτης, όπου και πέθανε από ξαφνική ασθένεια έχοντας μια αμελητέα προσωπική περιουσία, παρά τα σημαντικά αξιώματα που υπηρέτησε.

Προεκτάσεις του έργου στο σήμερα
Ολοκληρώνοντας αυτή τη σύντομη αναφορά σε ένα εκτενές, αλλά και σημαντικό έργο γραφής, οφείλουμε να αιτιολογήσουμε τον τίτλο του άρθρου. Τι έχει να μας πει στο σήμερα ο Δημήτριος Κυδώνης; Άνθρωπος πολύ μπροστά από την εποχή του, αναλυτικός μα και ευθύβολος στην πράξη και τη σκέψη του. Αλλά μιλώντας φιλοσοφικά, «πλήρωσε» τις συνέπειες της στάσης του, η ιστορία και η πολιτική τον περιθωριοποίησε, ενώ για κάποιους ήταν απλά ένας προδότης.
Μήπως δεν ξαναζούμε αυτή την ιστορία για όσα σοβαρά θέματα αντιμετωπίζει το ελληνικό έθνος; Δεν καλούμαστε συχνά να επιλέξουμε μεταξύ μιας πρακτικής, αλλά επώδυνης λύσης ή μιας ουτοπικής, γλυκιάς στα «ώτα», αλλά ανώφελης «σταυροφορίας» υπέρ εθνικών θέσεων και παραδόσεων; Και όπως συμβαίνει και συγκαιρινά, ο χρήσιμος και σοφός Κυδώνης παραγκωνίστηκε όχι λόγω της ανικανότητάς του, αλλά λόγω της σαφούς, σοφής, αλλά μη αρεστής θέσης του.

Μεγάλη η βλάβη για το έθνος ο πολιτικός παραγκωνισμός του, αλλά ικανοποίησε πολλούς συγχρόνους του, αν μη τι άλλο. Όμως διαβάζοντας αυτή τη διατριβή από άλλη οπτική γωνία, τι θα γινόταν αν το έθνος είχε ακούσει τον Κυδώνη; Μήπως κάποτε θα πρέπει να εισακούγονται και οι μετριοπαθείς φωνές προς όφελος του συνόλου;