Κλιματική αλλαγή, μια αυξανόμενη απειλή

Γράφει ο Υγιεινολόγος, τ. Καθηγητής Υγιεινής, Δρ. Ιωάννης Δετοράκης

Η κλιματική αλλαγή οφείλεται άμεσα ή έμμεσα στις ανθρώπινες δραστηριότητες.

Οι άνθρωποι είχαμε πετύχει να δαμάσουμε τη φύση για χάρη της ανθρώπινης εξουσίας και κέρδους. Όμως η δύναμη της φύσης έχει αρχίσει να ανταποκρίνεται νομοτελειακά, κάτι που ορίζει πως πρέπει να μεταβάλλουμε άμεσα τις προτεραιότητες της συλλογικής μας συνύπαρξης, για να μπορεί η ζωή να συνεχιστεί στον πλανήτη Γη.
Κλιματική Αλλαγή αποκαλούμε κάθε μεταβολή του Παγκοσμίου Κλίματος που εκτείνεται σε μεγάλες χρονικές περιόδους (30 έτη και άνω) ωστόσο, ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη σταδιακή θέρμανση της ατμόσφαιρας του πλανήτη μας που καταγράφεται τα τελευταία 150 χρόνια.
Ο λόγος που συμβαίνει αυτή η θέρμανση είναι βέβαια το «Φαινόμενο του Θερμοκηπίου». Όσο κάποια αέρια όπως CO2 (διοξείδιο του άνθρακα) ή το μεθάνιο συσσωρεύονται περισσότερο στην ατμόσφαιρα, τόσο περισσότερη ακτινοβολία που εκπέμπεται από τη Γη εγκλωβίζεται στην κατώτερη ατμόσφαιρα, με αποτέλεσμα την αύξηση της θερμοκρασίας. (Δηλαδή, τα αέρια αυτά, λειτουργούν όπως το γυαλί των θερμοκηπίων. Παγιδεύουν την θερμότητα του ήλιου και εμποδίζει τη διάχυσή της στο διάστημα, προκαλώντας την υπερθέρμανση του πλανήτη).
Πολλά από αυτά τα αέρια του θερμοκηπίου υπάρχουν στη φύση. Όμως, η ανθρώπινη δραστηριότητα έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση των συγκεντρώσεων ορισμένων αερίων στην ατμόσφαιρα και συγκεκριμένα τα εξής:
Διοξείδιο του άνθρακα (CO2), Μεθάνιο, υποξείδιο του Αζώτου, Φθοριούχα αέρια.
Το CO2 που παράγεται από ανθρώπινες δραστηριότητες είναι ο κυριότερος παράγοντας που συμβάλλει στην υπερθέρμανση του πλανήτη. Μέχρι τώρα στην ιστορία της ανθρωπότητας η συγκέντρωση, για παράδειγμα, CO2 στην ατμόσφαιρα ποτέ δεν είχε ξεπεράσει τα 300 μέρη ανά εκατομμύριο (ppm). Το 1860 ήταν στα 286 ppm. Η ανθρώπινη δραστηριότητα, όμως, έστελνε ολοένα και περισσότερο CO2 στην ατμόσφαιρα, μέσα από διάφορες νέες και ολοένα πιο έντονες διεργασίες (καύση ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ενέργειας, εντατική γεωργία και κτηνοτροφία κ.ά.), καθώς και άλλα αέρια του θερμοκηπίου, όπως μεθάνιο και υποξείδιο του αζώτου. Μέχρι το 1970 η συγκέντρωση του CO2 στην ατμόσφαιρα είχε φτάσει τα 326 ppm. Το 2000 ξεπέρασε τα 370 ppm. Σήμερα έχει πια φτάσει τα 414 ppm. Η Γη δεν ξαναείχε ποτέ τόσο υψηλές συγκεντρώσεις αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα τα τελευταία 3,5 εκατομμύρια χρόνια. Ως εκ τούτου, ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία η ανθρωπότητα δεν είχε ζήσει σε έναν τόσο θερμό πλανήτη όσο εμείς σήμερα.

Αίτια αύξησης των εκπομπών
• Η καύση του άνθρακα, του πετρελαίου και του φυσικού αερίου παράγει διοξείδιο του άνθρακα και υποξείδιο του αζώτου.
• Αποψίλωση των δασών: τα δέντρα συμβάλλουν στη ρύθμιση του κλίματος διότι απορροφούν το CO2 από την ατμόσφαιρα. Όταν υλοτομούνται, χάνεται αυτό το θετικό αποτέλεσμα και ο άνθρακας που θα αποθηκευόταν σ’ αυτά απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα, κάτι που επιδεινώνει το φαινόμενο του θερμοκηπίου.
• Αύξηση της κτηνοτροφίας: οι αγελάδες και τα πρόβατα παράγουν μεγάλες ποσότητες μεθανίου κατά την πέψη της τροφής τους.
• Τα αζωτούχα λιπάσματα ευθύνονται για τις εκπομπές υποξειδίου του αζώτου.
• Τα φθοριούχα αέρια παράγονται από εξοπλισμό και προϊόντα που χρησιμοποιούν αυτά τα αέρια. Αυτές οι εκπομπές οδηγούν σε εξαιρετικά σημαντική αύξηση της θερμοκρασίας, έως και 23.000 φορές μεγαλύτερη από αυτή που προκαλεί το CO2.

Ο ωκεανός και η Κλιματική Αλλαγή
Στην πρώτη γραμμή της κλιματικής αλλαγής είναι ο ωκεανός, οι ακτές και οι παράκτιες κοινότητες. Αυτά επηρεάζονται δυσανάλογα από την αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα (CO2) και άλλων αερίων του θερμοκηπίου (GHC) από ανθρώπινες δραστηριότητες.
Ο ωκεανός παίζει κεντρικό ρόλο στη ρύθμιση του κλίματος της Γης. Η Πέμπτη Έκθεση Αξιολόγησης που δημοσιεύθηκε από τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC – ΔΕΚΑ) το 2013, αναφέρει ότι το 93% της ηλιακής ενέργειας που παγιδεύεται στη Γη από το διοξείδιο του άνθρακα και τα άλλα «αέρια θερμοκηπίου» απορροφείται από τους ωκεανούς. Αν δεν υπάρχει μείωση στις εκπομπές αερίων τα επόμενα χρόνια, το νερό των ωκεανών σε βάθος δύο χιλιομέτρων θα αυξήσουν τη θερμοκρασία τους κατά 0,78 βαθμούς Κελσίου έως το 2100. Με αποτέλεσμα αυτό να οδηγήσει σε αυξημένη στρωματοποίηση των ωκεανών (αποτροπή της ανάμιξης του νερού λόγω διαφορετικών ιδιοτήτων των υδάτινων μαζών), αλλαγές στα συστήματα του ωκεάνιου ρεύματος και επέκταση των ζωνών εξαντλημένου οξυγόνου. Παρατηρούνται πλέον αλλαγές στις γεωγραφικές περιοχές των θαλασσίων ειδών και μετατοπίσεις στις καλλιεργητικές περιόδους καθώς και στην βιοποικιλότητα και την αφθονία των κοινοτήτων ειδών. Ταυτόχρονα, οι καιρικές συνθήκες αλλάζουν, με ακραία φαινόμενα να αυξάνονται σε συχνότητα (πιο δυνατών καταιγίδων και κυκλώνων).
Η υπερθέρμανση της ατμόσφαιρας οδηγεί στο λιώσιμο των παγετώνων και πάγων της ενδοχώρας, προκαλώντας άνοδο της στάθμης της θάλασσας, με σημαντικές επιπτώσεις (διάβρωση των ακτών, διείσδυση αλμυρού νερού, καταστροφή βιοτόπων). Η IPCC προβλέπει ότι η παγκόσμια μέση στάθμη της θάλασσας θα αυξηθεί κατά 0,40 (0,26 – 0,55) μέτρα για ένα σενάριο χαμηλών εκπομπών και κατά 0,63 (0,45 – 0,82) μέτρα για ένα σενάριο υψηλών εκπομπών.
Τα ακραία γεγονότα El Nino προβλέπεται να αυξηθούν σε συχνότητα λόγω των αυξανόμενων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Καθώς το CO2 απορροφάται, αντιδρά με το νερό του ωκεανού για να σχηματίσει ανθρακικό οξύ. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται ωκεάνια όξυνση. Τα αποτελέσματα της οξίνισης των ωκεανών μπορεί να είναι δραστικά και εκτεταμένα και θα επηρεάσουν τα ψάρια, τα οστρακοειδή, τα κοράλλια και το πλαγκτόν. Τα μύδια, τα στρείδια, τα κτένια, οι αχινοί και τα κοράλλια που βασίζονται στο ανθρακικό ασβέστιο για την κατασκευή κελυφών θα δυσκολευτούν να φτιάξουν και να προστατευθούν καθώς τα κελύφη θα είναι πιο αδύναμα, αδυνατώντας έτσι να αναπαράγουν, να αναπνέουν και να καταπολεμούν ασθένειες.
Το πλαγκτόν συνιστά τη βάση της τροφικής αλυσίδας και επηρεάζει άμεσα την εύρυθμη λειτουργία όλων των βιότοπων. Ο θάνατος των κοραλλιών ήδη προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις σε άλλα είδη που κατοικούσαν εκεί, εκδιώκοντάς τα ή καταδικάζοντάς τα σε εξαφάνιση (σχεδόν το περίπου 25% των θαλάσσιων ειδών). Δυστυχώς, το 19% των κοραλλιών έχει ήδη χαθεί, ενώ το 35% χαρακτηρίζεται επαπειλούμενο. Η ανατροπή στη βάση της τροφικής αλυσίδας θα επιφέρει καταστροφικές επιπτώσεις και στα οικοσυστήματα της ξηράς, από τα οποία εξαρτόμαστε άμεσα ως είδος.
Γιατί είναι τόσο σημαντικό
Ο ωκεανός και οι ακτές παρέχουν σημαντικές υπηρεσίες στο οικοσύστημα όπως αποθήκευση άνθρακα, παραγωγή οξυγόνου, τροφή και δημιουργία εισοδήματος.
Τα παράκτια οικοσυστήματα όπως τα μαγγρόβια, οι αλυκές και τα θαλάσσια χόρτα διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο στην αποθήκευση και δέσμευση άνθρακα. Ανά μονάδα έκτασης, δεσμεύουν άνθρακα γρηγορότερα και πολύ πιο αποτελεσματικά από τα χερσαία δάση. Όταν αυτά τα οικοσυστήματα υποβαθμίζονται, χάνονται ή μετατρέπονται σε τεράστιες ποσότητες CO2 – περίπου 0,15 – 1,02 δισεκατομμύρια τόνοι κάθε χρόνο, απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα ή στους ωκεανούς, αντιπροσωπεύουν έως και το 19% των παγκόσμιων εκπομπών άνθρακα το ίδιο με την αποψίλωση των δασών.
Η υποβάθμιση των παράκτιων και θαλάσσιων οικοσυστημάτων απειλεί τη φυσική, οικονομική και την επισιτιστική ασφάλεια των παράκτιων κοινοτήτων (περίπου 40% του παγκόσμιου πληθυσμού). Οι ντόπιοι ψαράδες, οι αυτόχθονες, οι παράκτιες κοινότητες, οι διεθνείς επιχειρηματικές οργανώσεις και η τουριστική βιομηχανία βλέπουν ήδη τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, ιδιαίτερα στα αναπτυσσόμενα μικρά νησιωτικά κράτη και σε πολλές από τις λιγότερα αναπτυγμένες χώρες.
Τα εξασθενημένα ή ακόμα και τα χαμένα οικοσυστήματα αυξάνουν την ανθρώπινη ευπάθεια απέναντι στην κλιματική αλλαγή και υπονομεύουν την ικανότητα των χωρών να προσαρμοστούν και να μειώσουν τον κίνδυνο καταστροφών, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που προβλέπονται σε εθνικά καθορισμένης συνεισφοράς της Ε.Ε. και των κρατών μελών της σύμβασης – πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (UNFCC). Η Ε.Ε. θα μειώσει τις καθαρές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου κατά τουλάχιστον 55% έως το 2030 (σε σύγκριση με τα επίπεδα του 1990).

Οι επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων
Είναι γνωστό ότι το κλίμα και οι καιρικές συνθήκες αποτελούν σημαντικές συνιστώσες που επηρεάζουν την ανθρώπινη υγεία.
Όπως: οι υψηλές θερμοκρασίες και εκτεταμένες πυρκαγιές δασών, έχουν σαν αποτέλεσμα την ρύπανση της ατμόσφαιρας με αυξημένες ποσότητες όζοντας και αιωρούμενων σωματιδίων. Μόνο για το 2015 καταγράφηκαν 2,9 εκατομμύρια πρόωροι θάνατοι από καρδιαγγειακά και αναπνευστικά νοσήματα λόγω αιωρούμενων σωματιδίων. Οι συχνοί παρατεταμένοι καύσωνες στις ΗΠΑ και Ευρώπη είναι υπεύθυνοι για πολλούς θανάτους οφειλόμενους σε θερμοπληξία, καθώς σε καρδιαγγειακές, αναπνευστικές και εγκεφαλοαγγειακές νόσους (εγκεφαλικά επεισόδια). Η τάση αυτή προβλέπεται ότι θα αυξηθεί και θα ενταθεί εάν δεν ληφθούν κατάλληλα μέτρα προσαρμογής. Η διάδοση τσιμπουριών, τα ασιατικού τύπου κουνουπιού – τίγρης και άλλων φορέων νόσων αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης της νόσου του Lyme, της επιδημικής εγκεφαλίτιδας, του πυρετού του Δυτικού Νείλου, του Δάγγειου πυρετού, της chikungunya και της λεϊσμανίασης.
Οι υψηλές εποχικές θερμοκρασίες και τα αυξανόμενα ατμοσφαιρικά επίπεδα CO2 έχουν σαν αποτέλεσμα τη χρονική επιμήκυνση της γυροφορίας αλλεργιογόνων φυτών και την ποσότητα γύρης στην ατμόσφαιρα. Άμεση συνέπεια η αύξηση των αλλεργικών αντιδράσεων του αναπνευστικού συστήματος και των επεισοδίων άσθματος και της αλλεργικής ρινίτιδας θα αυξηθεί δραματικά στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα.
Οι παρατεταμένες περίοδοι ξηρασίας (πέραν από την έλλειψη πόσιμου νερού) αυξάνουν τον κίνδυνο ερημοποίησης της γης με συνέπεια τη δραματική μείωση όχι μόνο της ποσότητας αλλά και της ποιότητας της αγροτικής παραγωγής. Αξίζει να σημειωθεί ότι η θρεπτική αξία των τροφών μειώνεται όσο αυξάνεται η συγκέντρωση CO2 (διοξείδιο του άνθρακα) στην ατμόσφαιρα. Το υψηλό ατμοσφαιρικό CO2 συνδέεται με την χαμηλή συγκέντρωση αζώτου στα φυτά, όπως π.χ. στο κριθάρι και τη σόγια, με συνέπεια τη μειωμένη συγκέντρωση πρωτεϊνών σε αυτά. Σε τέτοιες συνθήκες οι άνθρωποι είτε υποσιτίζονται είτε τρέφονται με προϊόντα χαμηλότερης διατροφικής αξίας.
Μετά από ακραία καιρικά και φυσικές καταστροφές αυξάνονται τα προβλήματα ψυχικής υγείας στους ανθρώπους, είτε αυτοί έχουν είτε δεν έχουν ιστορικό. Ως παράδειγμα αναφέρεται η έκθεση της Αυστραλίας για το 2018, όπου για πρώτη φορά σημειώνεται άμεσος συσχετισμός των ανώτατων θερμοκρασιών (λόγω κλιματικής αλλαγής) με τα ποσοστά αυτοκτονιών σε όλη την χώρα.
Η αύξηση της θερμοκρασίας στις χώρες της Ευρωπαϊκής ένωσης εκτιμήθηκε η θνησιμότητα αυξήθηκε 1-4% για κάθε βαθμό αύξησης της θερμοκρασίας. Αυτό συμβαίνει όταν η θνησιμότητα που οφείλεται στην υψηλή θερμοκρασία θα μπορούσε να αυξηθεί κατά 30.000 θανάτους ετησίως έως τη δεκαετία του 2070 και 50.000 – 110.000 θανάτους ετησίως έως τη δεκαετία του 2080.
Τα ηλικιωμένα άτομα, τα οποία έχουν μειωμένη ικανότητα ελέγχου και ρύθμισης της θερμοκρασίας του σώματος, κινδυνεύουν περισσότερο να πεθάνουν από θερμοπληξία, αναπνευστικές, καρδιαγγειακές και νεφρικές διαταραχές καθώς και μεταβολικές δυσλειτουργίες.
Κάθε χρόνο, 370.000 άνθρωποι στην Ευρώπη πεθαίνουν πρόωρα από νόσους που προκαλούνται από τη μόλυνση του αέρα, ενώ 350.000 από αυτούς τους θανάτους οφείλονται στα μικροσωματίδια (PM) με διάμετρο <2,5 μm, που είναι τα πλέον επικίνδυνα γιατί διεισδύουν βαθιά στους πνεύμονες. Ομάδες υψηλού κινδύνου αποτελούν τα παιδιά, οι ηλικιωμένοι και οι πάσχοντες από καρδιοαναπνευστικές νόσους.
Η ερευνητική ομάδα από τη Σχολή Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου του Harvard έδειξε ότι οι άνθρωποι οι οποίοι ζούσαν σε μεγαλουπόλεις με υψηλά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης και αυξημένη συγκέντρωση αιωρούμενων σωματιδίων με διάμετρο <2,5 μm είχαν μεγαλύτερη πιθανότητα να προσβληθούν από τον SARS-CoV2 και να καταλήξουν τελικά, ανεξάρτητα από τη συνύπαρξη άλλων παραγόντων κινδύνου, όπως είναι το βεβαρημένο ιατρικό ιστορικό, κοινωνικοοικονομικό επίπεδο και πρόσβαση σε υγειονομική περίθαλψη. Οι ηλικιωμένοι, οι έγκυες γυναίκες και τα παιδιά αποτελούν επίσης ευπαθείς ομάδες πληθυσμού. Αδιαμφισβήτητα, η μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και ο περιορισμός της παγκόσμιας υπερθέρμανσης θα προστατεύσει το ανθρώπινο είδος από την εμφάνιση και τη διασπορά νέων, ίσως και σοβαρότερων, λοιμώξεων.
Η αλλαγή του κλίματος ευθύνεται μεταξύ άλλων και για την αυξανόμενη απειλή των θανατηφόρων νέων ιών. Οι μολυσματικές ασθένειες που έχουν αυξηθεί σε συχνότητα περιλαμβάνουν το σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο (SARS) και τη γρίπη Η1Ν1. Αλλαγή παρατηρείται και στη συχνότητα των λοιμώξεων από τον αναπνευστικό συγκυτιακό ιό (RSV). Ο ιός προκαλεί νοσήματα στα βρέφη και στα μικρά παιδιά, τα οποία μπορεί να κυμαίνονται από μια απλή λοίμωξη του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος έως και επικίνδυνες για τη ζωή τους λοιμώξεις του κατώτερου αναπνευστικού συστήματος (βρογχιολίτιδα και πνευμονία).