Το Γυμνάσιο στη Μίεζα όπου ο Αριστοτέλης δίδασκε τον Μεγαλέξανδρο – Τι δείχνουν τα ευρήματα

Ενα βήμα πριν από την ολοκλήρωση του μεγάλου σχεδίου που θα αναδείξει το Γυμνάσιο όπου πήγαινε ο Μέγας Αλέξανδρος βρίσκονται οι αρχαιολόγοι: μετά το βασιλικό ανάκτορο στις Αιγές, το επόμενο μεγάλο σχέδιο της αρχαιολόγου Αγγελικής Κοτταρίδη είναι «το Γυμνάσιο της Μίεζας, όπου δίδαξε ο Αριστοτέλης και μαθήτευσαν ο Αλέξανδρος και η γενιά των Μακεδόνων που δημιούργησαν την ελληνιστική οικουμένη», όπως έγραψε χαρακτηριστικά η ίδια στον λογαριασμό της στο Facebook. Τα ευρήματα που έχουν έρθει στο φως τα τελευταία χρόνια δείχνουν, σύμφωνα με την αρχαιολόγο, ότι το περίφημο Γυμνάσιο βρίσκεται στη Μίεζα και όχι στο Νυμφαίο, όπως θεωρούνταν μέχρι σήμερα, καθώς δεν θα μπορούσε εξαιτίας του μικρού του μεγέθους να καλύψει τις ανάγκες ενός τόσο περίοπτου χώρου, ανάλογου της αίγλης του Μεγάλου Αλεξάνδρου, γιου του Φιλίππου.

Επομένως, είναι ζήτημα χρόνου να ολοκληρωθεί το σχέδιο που θα αναδείξει όλη την αίγλη ενός τεράστιου χώρου που, εκτός από Γυμνάσιο, φιλοξενεί ένα θέατρο και εμβληματικούς τάφους.

Ενας βασιλιάς όπως ο Φίλιππος, ο οποίος εκπαιδεύτηκε στο πιο περίοπτο Γυμνάσιο της εποχής του, αυτό των Θηβαίων, δεν θα μπορούσε παρά να φροντίσει ώστε ο γιος του να ακολουθήσει την ιδανική σωματική και πνευματική διδασκαλία σε ένα Γυμνάσιο που θα αναδείκνυε όλο το μεγαλείο των Μακεδόνων και θα ήταν δεόντως βασιλικό. Και αυτό θα στηνόταν σε έναν αντίστοιχα ιδανικό τόπο. Σε ένα μοναδικό σημείο που ουσιαστικά βρίσκεται ανάμεσα στη βασιλική μητρόπολη των Μακεδόνων, τις Αιγές, και την Πέλλα δεσπόζει η Μίεζα, που στην αρχαιότητα θεωρούνταν ένας επίγειος παράδεισος με πλούσια λιβάδια, βαθύσκια δάση και τρεχούμενα νερά, τα οποία είχαν εξυμνήσει τόσο ο Πλούταρχος όσο και οι κατοπινοί περιηγητές που επισκέφτηκαν την περιοχή.

Οι λαϊκές δοξασίες, μάλιστα, ήθελαν στην πανέμορφη αυτή περιοχή να βρίσκονται οι Κήποι του Μίδα, του βασιλιά τη Φρυγίας που ό,τι άγγιζε γινόταν χρυσάφι, με τα περίφημα εξηντάφυλλα ρόδα και τα αμέτρητα φυτά. Ηταν λογικό λοιπόν ο Φίλιππος να φωνάξει εκεί τον δάσκαλο Αριστοτέλη από τη Μυτιλήνη το 342 π.Χ. για να αναλάβει τη διαπαιδαγώγηση του πρίγκιπα Αλέξανδρου, που τότε ήταν μόλις 13 ετών. Ηταν άλλωστε και όνειρο του ίδιου του Σταγειρίτη να ανοίξει τη δική του Σχολή και να αναδειχθεί ο ίδιος ως ο ιδανικός και άξιος διάδοχος του δασκάλου του Πλάτωνα στη φιλοσοφία. Επιπλέον, με τον Φίλιππο τον συνέδεαν φιλικοί δεσμοί αφού ο βασιλιάς γνώριζε τον πατέρα του Νικόμαχο, ο οποίος είχε υπηρετήσει ως γιατρός στην αυλή του (εξ ου και το όνομα του έργου του Αριστοτέλη, «Ηθικά Νικομάχεια»). Προκειμένου, λοιπόν, να αναλάβει την ύψιστη αυτή αποστολή της διδασκαλίας του πρίγκιπα Αλέξανδρου ο Αριστοτέλης ζήτησε από τον Φίλιππο όχι μόνο να στήσει ένα Γυμνάσιο αντάξιο της φήμης του, αλλά και να ανοικοδομήσει τον τόπο καταγωγής του, τα Στάγειρα, που ο Φίλιππος είχε ισοπεδώσει λίγα χρόνια πριν τιμωρώντας τους κατοίκους που είχαν ξεσηκωθεί εναντίον του.

Tο αρχέτυπο των Γυμνασίων

Το βασιλικό Γυμνάσιο της Μίεζας ιδρύθηκε ως εκ τούτου για να τιμήσει τον σπουδαίο Σταγειρίτη φιλόσοφο αλλά και να ενισχύσει τη βασιλική φήμη φιλοξενώντας τους επίλεκτους παίδες που θα θεωρούνταν οι εκλεκτοί και ικανοί να στελεχώσουν τα ύψιστα αξιώματα. Οι σπουδαστές δεν ήταν, επομένως, μόνον όσοι θα βρίσκονταν δίπλα στον Αλέξανδρο, αλλά και αυτοί που θα τον συνόδευαν στην εκστρατεία του στην άκρη του κόσμου.

Ανάμεσα σε αυτούς τους ικανότατους εφήβους ξεχωρίζουμε τον Ηφαιστίωνα, τον Πτολεμαίο, τον Σέλευκο και τον Περδίκκα, δηλαδή τους περίφημους στρατηγούς του που τελικά τον διαδέχτηκαν ως κυρίαρχοι της Ανατολής. Γι’ αυτό στη Μίεζα δεν επρόκειτο για ένα απλό Γυμνάσιο, αλλά, όπως τόνισε η κυρία Κοτταρίδη κατά την παρουσίαση των στοιχείων σε σχετική ημερίδα, «δεν αποκλείεται να είναι το αρχέτυπο όλων των Γυμνασίων που από τη Μακεδονία και τη Μικρά Ασία μέχρι τη Σαχάρα, τις όχθες του Ινδού και τις στέπες της Κεντρικής Ασίας έγιναν ο μοχλός που έκανε όλο τον κόσμο να μιλά, να σκέφτεται, να ζει και να αγωνίζεται με τον ελληνικό τρόπο, δημιουργώντας την πολυεπίπεδη ελληνιστική κοινή».

Τα ευρήματα

Οπως υποστηρίζει η πρώην έφορος Ημαθίας, μαθήτρια του Μανόλη Ανδρόνικου και ουσιαστική ερευνήτρια της ζωής και του έργου των Μακεδόνων, δεν θα γινόταν η περίφημη Σχολή του Αριστοτέλη, που δίδαξε αυτά τα σπουδαία τέκνα, να είναι μικρή στο μέγεθος και να φιλοξενείται, όπως μέχρι πρότινος θεωρούνταν, στο Νυμφαίο, δηλαδή το παλαιότερο Ιερό των Νυμφών. Παρότι μέχρι στιγμής έχει αποκαλυφθεί μόνο ένα μέρος του τεράστιου συγκροτήματος, όταν αποκαλυφθεί ολόκληρο η ίδια θεωρεί ότι η Ημαθία θα αποκτήσει ένα πολύ σημαντικό τοπόσημο που δείχνει τη δύναμη και το μεγαλείο των Μακεδόνων βασιλέων.

«Τη Μίεζα την αναφέρουν ο Πλούταρχος, ο Κλαύδιος Πτολεμαίος ενώ αναφορές γίνονται στο Μαντείο των Δελφών και στο Ιερό της Λευκόπετρας στη Βέροια», υπογράμμιζε η κυρία Κοτταρίδη κατά την παρουσίαση του σπουδαίου αυτού έργου που βρίσκεται σε εξέλιξη. Η ιστορία της ξεκινά μία χιλιετία πριν από τον Χριστό ενώ οι πρώτες ανασκαφές γίνονται τον 19ο αιώνα. Επιπλέον, στη Μίεζα, όπως μας κάνει γνωστό η αρχαιολόγος, έχει βρεθεί πινακίδα αγοραπωλησίας που φέρει το όνομα του ιερέα του Ασκληπιού, όπως συνήθιζε να κάνει ο βασιλέας Φίλιππος – άλλη μία ένδειξη ότι είναι ένας τόπος άμεσα συνδεδεμένος μαζί του. Αντίστοιχες ενδείξεις μάς δίνουν και οι τάφοι που έχουν βρεθεί στην περιοχή, που μαρτυρούν ότι το μέρος βρισκόταν εκτός της πόλης, όπως χαρακτηριστικά συνέβαινε με τα Γυμνάσια, και ότι είχε τη μεγαλοπρέπεια που θα ταίριαζε σε έναν βασιλικό χώρο.

«Οσοι είχαν χρήματα μπορούσαν και έπαιρναν τον καλύτερο παιδοτρίβη για τη διδασκαλία στα Γυμνάσια, τα οποία βρίσκονταν εκτός των ορίων της πόλης ενώ από τα μέσα του 4ου αιώνα αποκτούμε Γυμνάσια που έχουν μια πιο σαφή αρχιτεκτονική μορφή», εξηγούσε σχετικά η μέχρι πρότινος έφορος Ημαθίας. «Ξέραμε ότι, εκτός από τους Σπαρτιάτες που διακρίνονταν στα στρατιωτικά γυμνάσια, στον τομέα αυτόν διακρίνονταν οι Θηβαίοι και δεν είναι τυχαίο ότι ο Φίλιππος πήγε στη Θήβα για να λάβει την κατάλληλη εκπαίδευση». Ακριβώς γι’ αυτό ήξερε την τακτική και τη στρατηγική των ανίκητων μέχρι τότε Ιερολοχιτών τους οποίους κατατρόπωσε ο ίδιος βάζοντας βέβαια τον άρτι αποφοιτήσαντα από το Γυμνάσιο της Μίεζας νεαρό Αλέξανδρο ως επικεφαλής του στρατεύματος.

Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι ένα Γυμνάσιο που θα μπορούσε να σταθεί απέναντι στους πανίσχυρους Θηβαίους και Σπαρτιάτες θα έπρεπε να διαθέτει την ανάλογη αίγλη. Δεν γινόταν, εκ των πραγμάτων, να χωρέσει σε μια μικρή στοά, αλλά να στεγάζεται σε ένα εμβληματικό αρχιτεκτονικά κτίριο με τις ανάλογες εγκαταστάσεις όπως λουτρά. Μάλιστα, κατά την παρουσίαση, η κυρία Κοτταρίδη ανέφερε ότι έχουν βρεθεί αγωγοί που παραπέμπουν στην ύπαρξη λουτρών επισημαίνοντας ότι τέτοια ευρήματα, μαζί με τμήμα του ξυστού, της στεγασμένης στοάς ενός σταδίου για τη διεξαγωγή των αγωνιστικών δραστηριοτήτων, παραπέμπουν στην ύπαρξη ενός σημαντικού χώρου εκτός πόλεως, που δεν θα μπορούσε να είναι κάτι άλλο από Γυμνάσιο.

Η σημασία της θέσης του

Σύμφωνα με την έρευνα της κυρίας Κοτταρίδη, τόσο οι τάφοι όσο και τα υπόλοιπα ευρήματα δείχνουν ότι επρόκειτο για εγκαταστάσεις εκτός πόλεως, όπως συνηθίζονταν να είναι τα Γυμνάσια και ως εκ τούτου το κτιριακό συγκρότημα των 30 στρεμμάτων δεν μπορεί να παραπέμπει σε αγορά που βρίσκεται πάντα στην πόλη και συμβολίζει την κεντρική της δραστηριότητα. Επιπλέον, η αρχαιολόγος θεωρεί ότι το κτιριακό συγκρότημα ταυτίζεται με το Γυμνάσιο γιατί διαθέτει κάτοψη ανάλογη με τα υπόλοιπα Γυμνάσια του ελληνιστικού κόσμου. Το συγκρότημα βρίσκεται στα βορειανατολικά του αρχαίου θεάτρου που είναι ένα από τα πρώτα, αν όχι το πρώτο συγκροτημένο αρχιτεκτονικά στο είδος του. Φαίνεται να κατασκευάστηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. και ήταν αρκετά μεγάλο για επαρχιακό θέατρο με 19 σειρές εδωλίων, από τις οποίες σήμερα σώζονται οι επτά.

Λίγο πιο κάτω δεσπόζουν οι μακεδονικοί τάφοι, εκ των οποίων ένα από τα σημαντικότερα ταφικά μνημεία της Μίεζας είναι ο Τάφος της Κρίσεως, που πήρε το όνομά του από την παράσταση που είναι ζωγραφισμένη με θέμα την κρίση του νεκρού και χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με την κυρία Κοτταρίδη, ο ψυχοπομπός που παριστάνεται ανάμεσα στους δωρικούς ημικίονες δεν είναι άλλος από τον περίφημο στρατηγό του Μεγαλέξανδρου με καταγωγή από την περιοχή Πευκέστα, ο οποίος εμφανίζεται στους Κριτές του Κάτω Κόσμου, Αιακό και Ραδάμανθυ. Ενας άλλος εντυπωσιακός τάφος είναι και ο διθάλαμος Τάφος των Ανθεμίων, με ιωνική πρόσοψη, το όνομα του οποίου προήλθε από τα πανέμορφα ανθέμια που κοσμούν τα άκρα του αετώματος.

Μνημειακό τοπόσημο

Οσον αφορά το ίδιο το κτίριο όπου βρισκόταν, σύμφωνα με την κυρία Κοτταρίδη, το Γυμνάσιο, τα λείψανα μπορεί να μην είναι πολλά αλλά είναι χαρακτηριστικά ως προς τις μαρτυρίες τους: οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως σχεδόν ολόκληρη την παλαίστρα και μεγάλο μέρος του ξυστού, της στοάς όπου ασκούνταν οι έφηβοι. Συνολικά, τα πάντα συναινούν στη μεγαλοπρέπεια και κυριαρχική επιβολή του τόπου, που συνάδουν με βασιλικό χώρο, ιδανικό στο να φιλοξενήσει ονόματα που στάθηκαν επάξια στη συνέχεια στο πλευρό του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Επομένως, με όλα αυτά τα ευρήματα δεν βρισκόμαστε στα σκοτεινά όπως παλιότερα, δεδομένου ότι οι πηγές αναφορικά με τη Μακεδονία είναι ελάχιστες και βοηθούν στο να αναπτυχθούν κάθε λογής θεωρίες.

Οπως ανέφερε χαρακτηριστικά η κυρία Κοτταρίδη με ανάρτησή της στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: «Οι ανασκαφές στο συγκρότημα ξεκίνησαν τη δεκαετία του ’70, ωστόσο η ασάφεια για την ευρύτερη τοπογραφία της Μίεζας οδήγησε σε ερμηνείες (αγορά, ιερό κ.λπ.) που ανατρέπονται από τα δεδομένα. Χάρη στο έργο συντήρησης του θεάτρου και την έρευνα στο πλαίσιό του, αλλά και χάρη στην ευρύτερη μελέτη μας για τη δημιουργία του master plan της Μίεζας, τα πράγματα μπήκαν στη σειρά. Οπως συμβαίνει και με τη γειτονική Βέροια, και εδώ η πόλη βρίσκεται στο ύψωμα στα δυτικά του θεάτρου, το θέατρο στο όριό της, το Γυμνάσιο δίπλα, αλλά έξω από αυτήν και, όπως φαίνεται, όταν ολοκληρωθούν η ανασκαφή και η συντήρησή του η Ημαθία θα αποκτήσει ένα ακόμη μνημειακό τοπόσημο με τεράστια σημασία για τον πολιτισμό και την ιστορία των Μακεδόνων και του πολιτισμένου κόσμου».