Η Πάτρα στη ζωή και το έργο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου- Του Χρήστου Αθαν. Μούλια

Δικηγόρου- ιστορικού συγγραφέα,

«Στην Πάτρα – στα εννιακόσα δύο – γεννήθηκα.

Τα μάτια μου στο σκότος και στο φως

εκεί πρωτάνοιξα. Βαρύς, στιφός,

υγρός ο αέρας. Ταιριαχτός του κρίθηκα …».

Μ’ αυτά τα λόγια ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος ανοίγει την αυλαία της ζωής του στην «τριλογία» των σονέττων του για τη γενέτειρά του, που συνέθεσε στο Κάιρο στις 17 Σεπτεμβρίου 1943, περίπου έξι μήνες μετά την παραίτησή του από το αξίωμα του Αντιπροέδρου και Υπουργού Εθνικής Άμυνας της εξόριστης Ελληνικής Κυβέρνησης. Πρόκειται για αυτοεξομολογητικά κείμενα, που περιέχονται στην τρίτη ποιητική συλλογή του με τον τίτλο «Ο κύκλος των σονέττων», η οποία κυκλοφόρησε το 1946. Αναπολεί με λυρισμό και εσωτερικό δυναμισμό τη γέννησή του στην πόλη μας, όπου, όπως χαρακτηριστικά λέει, «πρωτοείδε την αλήθεια» και με στίχους γεμάτους μουσικότητα ανασταίνει τις παιδικές του μνήμες, με το «πολυκάραβο» λιμάνι και το μικρό μώλο, που του ήταν ο κόσμος όλος. Και επιλέγει με εικόνες έντονης θρησκευτικής ανάτασης, αναπολώντας στη μνήμη του τις καμπάνες της Παντάνασσας και του Παντοκράτορα, δύο εκκλησιών που ήσαν πολύ κοντά στο πατρικό του σπίτι στην πλατεία Αγίου Γεωργίου και ο καθαρός υποβλητικός ήχος τους τον ξυπνούσε τις Κυριακές το πρωί και τις γιορτές. Μεγαλώνοντας λοιπόν σ’ αυτή την πόλη, σ’ ένα οικογενειακό περιβάλλον που βάραινε η πνευματική παρουσία του αδικοχαμένου θείου του Δημητρίου Γούναρη, ήταν αδύνατον να μείνει αδιάφορος στην ελληνική και ευρωπαϊκή παράδοση και να μην επηρεασθεί από τα πνευματικά μηνύματα του καιρού του.

Η Πάτρα είναι ο τόπος που τον ενέπνευσε τις πρώτες δημιουργίες του και σε αντάλλαγμα της χάρισε την ψυχή του.

Μαθητής της τελευταίας τάξης του Α΄ Γυμνασίου Πατρών πρωτοδημοσίευσε ένα ποίημά του στο περιοδικό «Νουμάς» των Αθηνών και την ίδια χρονιά (1919) δημοσίευσε ποιήματά του στα λογοτεχνικά περιοδικά «Ηώς» και «Ελικών», που εκδίδονταν στην πόλη μας από ολιγομελή ομάδα μαθητών.

ΕΞΕΔΩΣΕ ΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ

Την επόμενη χρονιά (1920) εκδόθηκε η πρώτη από τις τέσσερες ποιητικές του συλλογές, με τον τίτλο «Ρυθμοί στα κύματα», μ’ εκείνη την ωραία στροφή «Μικρός αποκοιμήθηκα κ’ εξύπνησ’ άντρας πιά…». Το έργο του αυτό έκρινε με συμπάθεια ο Δικηγόρος και παλαιός δημοσιογράφος, εκδότης και συντάκτης της τοπικής εφημερίδας «Φορολογούμενος» Κωνσταντίνος Φιλόπουλος, κάτι που φαίνεται να αγνοούσε ο ποιητής μας, γι’ αυτό και παραπονιόταν ότι κανένας δεν πρόσεξε τότε τα ποιήματά του.

«Όσοι γεννηθήκαμε στην Πάτρα, την αγαπούμε … γιατί αξίζει την αγάπη μας … Η Πάτρα έχει έναν ορίζοντα που είναι κλειστός και ανοιχτός. Ανοιχτός είναι, ειδικώτερα, προς τη δύση … Αλλά μόνο προς τη δύση έχει η Πάτρα τον ορίζοντα ανοιχτό. Προς όλες τις άλλες κατευθύνσεις η ματιά μας σταματάει σε κάτι το «πεπερασμένο», ασκείται από τα μικρά μας χρόνια στο «συγκεκριμένο» …Η ανατολή του ήλιου σημειώνεται πάντοτε με το πρόσταγμα της αδρά χαραγμένης φυσιογνωμίας του τοπίου. Με την ανατολή πρέπει να σηκωθούμε και να δημιουργήσουμε. Με τη δύση μπορεί η ψυχή να ονειρευθεί …». Μ’ αυτά τα λόγια προλόγισε τη β΄ έκδοση της «Ιστορίας της πόλεως Πατρών» του Στέφανου Θωμόπουλου, που εξέδωσε στην Πάτρα το 1950 ο Κώστας Τριανταφύλλου.

Το 1955 εξέδωσε την τελευταία ποιητική του συλλογή, με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Πικροδάφνες», γεμάτη επιγραμματικές εξομολογήσεις, που συμπλέκονται με αποκαλυπτικές ιδέες και βαθείς οντολογικούς προβληματισμούς. Και εδώ η Πάτρα έχει το μερίδιό της:

«Στην πόλη που γεννήθηκα είμαι πάλι

για λίγες ώρες … Κάποτε είχα βγάλει

στην Πάτρα το γυμνάσιο. Πότε; Η μνήμη

που μου απαντάει δεν είναι πια δική μου».

Αποκαλεί του συμπολίτες του «συνειδητούς ΄Ελληνες» και μιλάει με θαυμασμό γι’ αυτούς στην επιστολή του προς τον Κυδία.

Μία από αυτές τις περιόδους διατρέχει το ιστορικό μυθιστόρημά του «Γεννήθηκα στα 1402», που άρχισε να το γράφει στην Πάτρα, νωρίς το πρωί της 2^ας Φεβρουαρίου 1957 και εκδόθηκε το ίδιο έτος. Η γοητεία της βυζαντινής Πάτρας είναι ακατανίκητη μέσα του και τον προστάζει να γεννηθεί στα 1402, δηλαδή 500 χρόνια πριν από τη βιολογική του γέννηση, για να περιδιαβεί το συγκλονιστικό 15ο αιώνα, την εποχή της πτώσης της Κωνσταντινούπολης και του Δεσποτάτου του Μορέως στους Τούρκους.

ΣΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΟΥ ΟΜΠΛΟΥ

Το 1410 ένας φοβερός λοιμός αποδεκάτισε την Πάτρα και οι γονείς του τον έστειλαν προσωρινά στο μοναστήρι του Ομπλού. «Το μοναστήρι του Ομπλού συμβόλιζε τότε (όταν ήμουν οχτώ χρονών) την κτήση του κόσμου». «Τι ήταν η Πάτρα; Εμπόρευμα είχε καταντήσει η αγαπημένη μου πόλη που, αν όχι τίποτ’ άλλο, έχει την ωραιότερη δύση του κόσμου». Στον Ομπλό άκουσε για πρώτη φορά, από το δάσκαλό του, για την ιστορία των μοναστηριών της περιοχής, για τον Πλήθωνα και τον Αρέθα, που καταγόταν από «το αρχαίον πόλισμα των Πατρών» και για το θάνατο και τον πόνο, τους πιστούς μας φίλους.

Συνεχίζοντας την οδοιπορία του στην Πάτρα του 15ου αιώνα εξιστορεί την απελευθέρωσή της από τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, που με καλοσύνη δέχτηκε τον αίτημα των πατρινών και όρισε διοικητή της πόλης το χρονικογράφο της άλωσης Γεώργιο Σφραντζή ή Φραντζή και τελειώνει θρηνώντας για την οριστική αναχώρησή του από τη γεννέτειρά του.

Επόμενος σταθμός της ιστορικής μνήμης των Πατρών στο έργο του είναι οι πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας, όπως αποτυπώνονται με ζωντάνια και μελωδικότητα στο προλογικό του δοκίμιο στο λεύκωμα «Πάτρα 1900». Πρόκειται για μια ιστορική προσωπογραφία της κοινωνικής ζωής της πόλης, στις αρχές του 20^ου αιώνα, με τον κοσμοπολιτισμό της και τις κοινωνικές αντιθέσεις της, που γονιμοποίησαν πολιτικές πρωτοβουλίες και την κατέστησαν πολιτικό λίκνο. Αυτό το περιβάλλον, στο οποίο έζησε και ο ίδιος τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια, μας το παρουσιάζει νοσταλγικά, αλλά και με αρκετή δόση μελαγχολίας, διότι η σημερινή Πάτρα είναι πολύ διαφορετική.

Διάσπαρτες είναι οι αναφορές του στην «Μπελ Επόκ», μία ωραία εποχή, που όμως την έζησαν ελάχιστοι.

ΜΕ ΣΗΜΑΙΝΟΝΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ

Διασταυρώνει τα βήματά του με πολλούς γόνους παλαιών πατρινών οικογενειών και πολλά σημαίνοντα πρόσωπα που ζούσαν τότε στην πρωτεύουσα της Αχαΐας και αναφέρεται ιδιαίτερα στο θείο του Δημήτριο Γούναρη και τις πολιτικές πρωτοβουλίες των «Γοβιών». Μιας ομάδας προοδευτικών πολιτών, που ανεξάρτητοι από κόμματα, αλλά με σεβασμό στη μνήμη του Χαρ. Τρικούπη, μαζευόντουσαν συχνά από το 1900 και μετά, στο συμβολαιογραφείο του Διονυσίου Αντωνόπουλου, στο επάνω μέρος της πλατείας Γεωργίου Α΄ και συζητούσαν τα προβλήματα της εποχής. Σ’ αυτούς περιλαμβανόταν και ο Δημήτριος Γούναρης, που τον είχε καλέσει να συμμετέχει ο Κων. Φιλόπουλος και το γεγονός αυτό ήταν καθοριστικό για τη στροφή του στην πολιτική. Ένας άλλος χώρος φορτωμένος μνήμες ήταν το φαρμακείο του πατέρα του Κανέλλου, στη διασταύρωση των οδών Μαιζώνος και Πατρέως, στέκι των πολιτικών φίλων του θείου του. Το φαρμακείο αυτό κλείστηκε το 1918, με απόφαση του Στρατοδικείου, που καταδίκασε τον πατέρα του και άλλους ομόφρονες συμπολίτες του και ανάγκασε την οικογένεια Κανελλόπουλου να μετοικίσει τον επόμενο χρόνο στην Αθήνα.

Επιλέγοντας μας θυμίζει ότι η μνήμη δεν είναι αλάνθαστη πηγή και ότι στην αναπόληση του παρελθόντος επεμβαίνει και η φαντασία, χωρίς αυτό να βλάπτει την αλήθεια, που συχνά την κρύβει η επιφανειακή πραγματικότητα.

Πολλές αναφορές στην Πάτρα υπάρχουν και στο «Ημερολόγιό» του, κυρίως για τα δραματικά γεγονότα του Οκτωβρίου 1944, όταν, ως Υπουργός Ανασυγκρότησης και αντιπρόσωπος της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, που βρισκόταν στην Καζέρτα της Ιταλίας, έσπευσε πρώτος και αποβιβάσθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου 1944, χωρίς στρατιωτική συνοδεία, στη βαθειά σπαραγμένη Πελοπόννησο. Ξεκίνησε από την Καλαμάτα και μέσω Τρίπολης έφθασε στην Πάτρα, στις 5 Οκτωβρίου, όπου έμεινε δέκα μέρες.

Η αποστολή του ήταν δραματική, αλλά και επιτυχημένη, διότι με το κύρος του και το γόητρό του κατόρθωσε να ειρηνεύσει πολλές περιοχές και ιδιαίτερα την πρωτεύουσα της Αρκαδίας και να αποτρέψει περαιτέρω σφαγές και καταστροφές. Στην Πάτρα εξέδωσε, μέσω του τοπικού υποκαταστήματος της Τράπεζας της Ελλάδος, στις 11 Οκτωβρίου 1944 και τραπεζογραμμάτια τοπικής εμβέλειας, που φέρουν την υπογραφή του, για την πληρωμή μισθών και ημερομισθίων και για την αντιμετώπιση των άμεσων αναγκών της αγοράς της πόλης και της περιοχής της.

Ένα άλλο δοκίμιο για τη γενέτειρά του δημοσίευσε στην «Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά» το 1957, στο οποίο κυριαρχούν οι παιδικές μνήμες και οι αυτοεξομολογήσεις.

ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

Η Πάτρα ήταν η πρώτη πόλη, μετά την πρωτεύουσα, όπου τον Δεκέμβριο 1935, όταν ίδρυσε το «Εθνικό Ενωτικό Κόμμα», παρουσίασε δημόσια το πολιτικό του πρόγραμμα. Με την ίδρυση του κόμματός του αντιτάχθηκε στις δύο παρατάξεις που είχαν πρωτοστατήσει στον «Εθνικό Διχασμό» και άφησε πίσω του ψυχώσεις και φανατισμούς του παρελθόντος. Εκλέγετο συνεχώς βουλευτής Αχαΐας, μέχρι που οικειοθελώς αποχώρησε από την πολιτική, μετά την μεταπολίτευση και δύο φορές έγινε πρωθυπουργός, το 1945 και το 1967. Αλλά ο βίος των Κυβερνήσεών του ήταν βραχύς, διότι ξενοκίνητες Δυνάμεις, στις οποίες δεν ήταν πειθήνιος, έσπευσαν να απαλλαγούν από την ενοχλητική παρουσία του.

ΜΕ ΤΙΜΙΑ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΦΩΝΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΑ

Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος με την τίμια κοινοβουλευτική φωνή του, τη συνέπειά του και την παντεποπτική προσέγγιση της εποχής μας, μέσα από τον έμφυτο παλμό των αιώνων και τη μακραίωνη ανθρώπινη εμπειρία που τον ενέπνεαν, στάθηκε πολύ κοντά στα προβλήματα του καιρού μας.

Στην προσφορά του αυτή είναι σημαντική η συμβολή της γενέτειράς του, όπου έζησε τα πιο θεμελιακά χρόνια της ζωής του. Γι’ αυτό και κατέχει ζηλευτή θέση στο έργο του και κατείχε ζηλευτή θέση και στην καρδιά του και με όλες του τις δυνάμεις προσπάθησε να στηρίξει κάθε πρωτοβουλία που απέβλεπε στην πρόοδό της, με σημαντικότερη την ίδρυση του Πανεπιστημίου Πατρών.

Σ.Σ: Αποσπάσματα της ομιλίας  του Χ. Μούλια κατά την τελετή του Πανεπιστημίου Πατρών για τον εορτασμό των Τριών Ιεραρχών, στις 30-0-2024.