Επί του Όρους Ομιλία, η πεμπτουσία του θρησκευτικού βιώματος – Ερμηνευτική προσέγγιση στους Μακαρισμούς

της ΣΟΦΙΑΣ ΚΑΥΚΟΠΟΥΛΟΥ

Η επί του όρους Ομιλία (Ματθ. κεφ. 5-7) αρχίζει με τους Μακαρισμούς, που αποτελούν ένα είδος εισαγωγής. Εδώ μακαρίζονται οι «πτωχοί τω πνεύματι», «οι πενθούντες», «οι πραείς», «οι πεινώντες και διψώντες την δικαιοσύνην», «οι ελεήμονες», «οι καθαροί τη καρδία», «οι ειρηνοποιοί» και «οι δεδιωγμένοι ένεκεν δικαιοσύνης». Μακαρίζονται ακόμα όσοι χλευασθούν και καταδιωχθούν και κακολογηθούν με κάθε ψεύτικη κατηγορία για χάρη του Χριστού (Ματθ. 5:3-12).

Με τους διαδοχικούς αυτούς μακαρισμούς, που προβάλλονται ταυτόχρονα και ως εντολές, σχηματίζεται κάποια νοητή κλίμακα, όπου η πρώτη βαθμίδα αποτελεί την βάση για τις επόμενες. Η πτωχεία του πνεύματος, δηλαδή η ταπείνωση, οδηγεί σε όλες τις άλλες βαθμίδες (πένθος, πραότητα κτλ.), που καθιστούν μακάριους τους ανθρώπους. Στην συνέχεια του  ευαγγελικού κειμένου παρουσιάζονται οι μαθητές του Χριστού ως το αλάτι της γης και το φως του κόσμου (Ματθ. 5:13-16).

Το κύριο θέμα της επί του όρους Ομιλίας (Ματθ.  5:17-7,23) διακρίνεται σε δύο μέρη. Το πρώτο από αυτά (5:17-48) αναφέρεται στην πλήρωση του Νόμου, ενώ το δεύτερο (6:1-7,23) στην νέα ευλάβεια και συμπεριφορά.

Η επί του όρους Ομιλία έχει επαναστατικό χαρακτήρα. Ο απόλυτος και ριζοσπαστικός τρόπος ζωής που προβάλλεται  με αυτήν, όπως και με ολόκληρο το Ευαγγέλιο, φαίνεται  παράδοξος και προκλητικός στον κοσμικά σκεπτόμενο άνθρωπο. Ο κόσμος επιζητεί την δύναμη και τον πλούτο, ενώ ο Χριστός μακαρίζει την ταπείνωση και την φτώχεια. Ο κόσμος επιδιώκει την ηδονή και την απόλαυση, ενώ ο Χριστός  υποδεικνύει την οδύνη και το πένθος. Ο κόσμος αναζητεί την δόξα και την εξουσία, ενώ ο Χριστός διδάσκει την υποταγή και  την διακονία. Ο κόσμος οραματίζεται την άνεση και την κοινωνική προβολή, ενώ ο Χριστός προτείνει τον ονειδισμό και  την κακοπάθεια. Όπως επιγραμματικά έχει λεχθεί, «όταν ζούμε ως Χριστιανοί στον κόσμο αυτό, πειθόμαστε ότι η σκέψη του κόσμου δεν συμπίπτει πουθενά με τον Χριστό. Και η πορεία της δικής μας σκέψης δεν συμπίπτει καθόλου με τη σκέψη του κόσμου».

Βέβαια πολλοί μέσα στον κόσμο είναι φτωχοί και ταπεινοί, πολλοί πενθούν ή είναι πράοι, πολλοί τέλος παρουσιάζονται ελεήμονες, καλόκαρδοι ή ειρηνοποιοί, αλλά όχι πάντοτε με το ευαγγελικό πνεύμα. Γι’ αυτό στο Ευαγγέλιο δεν μακαρίζονται αδιακρίτως όλοι, όσοι βρίσκονται σε τέτοιες καταστάσεις, αλλά όσοι τις ζουν πνευματικά με εμπιστοσύνη στον Θεό. Αν αυτές θεωρηθούν μόνο ψυχολογικά ή κοινωνικά, δεν καθιστούν μακάριο τον άνθρωπο.

Η ηθική διδασκαλία της επί του όρους Ομιλίας, όπως και γενικότερα του Ευαγγελίου, δεν απευθύνεται προς ορισμένη κατηγορία ανθρώπων, αλλά καλεί όλους τους ανθρώπους. Σε αντίθεση προς κάθε φιλοσοφική ή θρησκευτική ηθική, η ηθική αυτή παρουσιάζεται λογικά ασύλληπτη. Παραμερίζει όλα τα ανθρώπινα στηρίγματα. Ανατρέπει καθετί που εκλαμβάνεται ως αυτοαγαθό ή αυτοαξία. Χωρίς να παραθεωρεί την καθημερινή ζωή, χωρίς να αγνοεί την σπουδαιότητα που έχουν για τον άνθρωπο οι καταστάσεις που παρουσιάζονται μέσα στον χρόνο σε ψυχολογικό ή κοινωνικό επίπεδο, προβάλλει την ανυπέρβλητη αξία της βασιλείας του Θεού. Δεν παρέχει κανόνες κοινωνικής ευπρέπειας ή κοσμικής επιτυχίας, αλλά διανοίγει την προοπτική της καινής κτίσεως. Καμία ατομική ή κοινωνική σκοπιμότητα δεν έχει θέση σε αυτήν. Όλα τοποθετούνται στα χέρια του Θεού και θεωρούνται με εμπιστοσύνη στην πρόνοια και την αγάπη του.

Οι εντολές της επί του όρους Ομιλίας δεν προέρχονται από το επίπεδο του κόσμου αυτού· φανερώνουν το θείο ήθος. Και η τήρησή τους δεν είναι δυνατή χωρίς την πλήρη αυταπάρνηση του ανθρώπου και την απόλυτη προσήλωσή του στον Θεό. Ο λόγος του Χριστού δεν χωράει στον κοσμικά σκεπτόμενο άνθρωπο. Είναι πυρκαγιά που καίει τα πάντα και φανερώνει την αλήθεια ενός καινούργιου κόσμου. Γι’ αυτό δεν μπορεί να κατανοηθεί ορθολογιστικά ή να κριθεί με εγκοσμιοκρατικά κριτήρια.

Η ηθική της επί του Όρους Ομιλίας, δεν έχει εγκόσμια αλλά υπερκόσμια αντίληψη. Δεν προσπαθεί να κολακεύσει, αλλά να θεραπεύσει τον άνθρωπο. Η συμβατική χριστιανική ηθική, αποσιωπά μερικές φορές τον απόλυτο λόγο του Ευαγγελίου και προσπαθεί να τον συμβιβάσει με τις επιθυμίες του ανθρώπου. Έτσι, η προσπάθεια προσαρμογής της ηθικής σε μεμονωμένο πλαίσιο, δημιουργεί ευσεβιστικές παρεκκλίσεις ή από την άλλη, πράξεις ελευθεριότητας που μεταφράζονται στο «τί βολεύει» τον καθένα μας.

Ουσιαστικά, στην Επί του Όρους,  δίνονται στον -καλή τη πίστει- αναγνώστη, όλες οι αρχές του Χριστιανισμού, προκειμένου να δεχθεί ή να απορρίψει την κοσμοθεωρία του. Αυτή πρεσβεύει ένα νέο, «θείο» ήθος, ενώ και οι κατηγορίες ανθρώπων που περιγράφονται δεν διακρίνονται με κάποιο ταξικό σύστημα, αλλά με εντελώς ανθρώπινα κριτήρια. Συνεπώς, θα ήταν καλό, εφ όσον πλησιάζει και Μεγάλη Εβδομάδα, να ρίξουμε μια ματιά και να βρούμε τα στοιχεία εκείνα που μας δίνονται ως οδοδείκτης. Το πρωτότυπο κείμενο υπάρχει με υπομνηματισμό του αειμνήστου καθηγητή Π. Ν. Τρεμπέλα (βλ. Υπόμνημα στο κατά Ματθαίον, εκδ. «ο Σωτήρ»), για όποιον θέλει να βρει μια πλήρη νοηματική ανάλυση. Εμείς, θα μείνουμε σε μια ελεύθερη, συνοπτική παρουσίαση του κεντρικού θέματος κάθε στίχου των Μακαρισμών, που αποτελούν το εισαγωγικό μέρος της Ομιλίας.

Πριν ξεκινήσουμε όμως να δούμε τί σημαίνει η λέξη μακάριος. Μακάριος σημαίνει ευτυχής, ευδαίμων, ευλογημένος. Στην επί του Όρους Ομιλία, ο Ιησούς χρησιμοποιεί τη λέξη μακάριος με έννοια πέραν της επιφανειακής ευτυχίας· σ’ αυτό το πλαίσιο, η λέξη μακάριος αναφέρεται σε κατάσταση πνευματικής υγείας και ευημερίας. Η μακαριότητα είναι η βαθιά χαρά της ψυχής. Οι άνθρωποι που ζουν την εμπειρία του πρώτου μέρους του μακαρισμού (φτωχοί, θρηνούντες, πράοι, πεινούν για δικαιοσύνη, ελεήμονες, καθαροί, ειρηνοποιοί, και δεδιωγμένοι) θα ζήσουν επίσης την εμπειρία του δεύτερου μέρους του μακαρισμού (βασιλεία των Ουρανών, παρηγοριά, κληρονομιά της γης, χορτασμός, έλεος, όραση του Θεού, γιοι του Θεού, κληρονόμοι της βασιλείας των Ουρανών). Οι μακάριοι γίνονται κοινωνοί της σωτηρίας και εισέρχονται στη βασιλεία του Θεού και έχουν πρόγευση του Ουρανού.

Κεφ. 5 -5,12: ΜΑΚΑΡΙΣΜΟΙ [Εισαγωγή]

Ματθ. 5,1 Ἰδὼν δὲ τοὺς ὄχλους ἀνέβη εἰς τὸ ὄρος, καὶ καθίσαντος αὐτοῦ προσῆλθον αὐτῷ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ,

Οταν δε είδε ο Ιησούς τα πλήθη, που είχαν έλθει να τον ακούσουν, ανέβη ολίγον εις την πλαγιάν του όρους και αφού εκάθισε, ήλθαν πλησίον οι μαθητές του.

Η συρροή του κόσμου ήταν τέτοια ώστε ο Ιησούς αναγκάστηκε να ανέβει σε κάποιο ψηλό σημείο για να τον βλέπουν όλοι. Συνεπώς η φήμη του ήδη είχε αρχίσει να εξαπλώνεται. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι έχει ήδη αρχίσει να κηρύττει δημόσια και έχει συγκεντρώσει έναν κύκλο μαθητών.

Ματθ. 5,2 καὶ ἀνοίξας τὸ στόμα αὐτοῦ ἐδίδασκεν αὐτοὺς λέγων·

Και αφού άνοιξε το στόμα του δίδασκε τους μαθητές και τα πλήθη και έλεγε

Συνήθης έκφραση. Το άνοιγμα του στόματος, δίνει τη βεβαιότητα ότι η ομιλία εκφωνήθηκε από τον ίδιο τον Κύριο. Το περιεχόμενό της υπερβαίνει τελείως την δύναμη οποιουδήποτε ευαγγελιστή να την επινοήσει.

Ματθ. 5,3  μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι, ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.

Μακάριοι και τρισευτιχισμένοι είναι εκείνοι, που συναισθάνονται την πνευματικήν ένδειά τους, διότι δική τους είναι η βασιλεία των ουρανών.

Μακάριος είναι ο ευτυχισμένος, ο ευδαίμων. Μακαρίζεται ο ταπεινός. Το πνεύμα του είναι φτωχό διότι ο άνθρωπος αισθάνεται την ανάγκη του Θεού.

Ο ι. Χρυσόστομος τονίζει πως με την φράση ‘πτωχοί τω πνεύματι’ εννοούνται εκείνοι που έχουν ταπεινοφροσύνη. ‘Πνεύμα’ δε σημαίνει ‘ψυχή’ , αλλά και ‘βούληση’. Πρέπει ο άνθρωπος να αισθάνεται ‘πτωχός τω πνεύματι’ και έτσι μακαρίζει αυτούς που ενσυνειδήτως είναι ταπεινόφρονες και υπακούουν στις εντολές του Θεού.

Ο Χριστός είπε ‘πτωχοί’ και όχι ταπεινοί, συνεχίζει ο άγιος Χρυσόστομος, γιατί το πρώτο είναι εντονότερο και εννοεί όσους σέβονται τις εντολές.

Τονίζει τη σημασία της ταπεινοφροσύνης επειδή η αλαζονεία ήταν η κορυφή των κακών (εδώ δίνει παράδειγμα την αλαζονεία του Αδάμ και της Εύας), και βρήκε λοιπόν το αντίδοτο που είναι η ταπεινοφροσύνη.

Ματθ. 5,4  μακάριοι οἱ πενθοῦντες, ὅτι αὐτοὶ παρακλήθησονται.

Μακάριοι είναι όσοι πενθούν διότι αυτοί θα παρηγορηθούν.

Με τη λέξη πενθούντες δεν εννοούνται όσοι απλώς λυπούνται, αλλά όσοι πενθούν για τα αμαρτήματά τους.

Αυτοί λοιπόν, είναι εκείνοι που θα παρηγορηθούν από το Θεό (‘ότι αυτοί παρακληθήσονται’) στο μέγιστο βαθμό. Τονίζει λοιπόν ο Χρυσόστομος πως ο Χριστός μας ζητά να πενθούμε όχι μόνο για τις δικές μας αμαρτίες, αλλά και των άλλων.

Ματθ. 5,5 μακάριοι οἱ πραεῖς, ὅτι αὐτοὶ κληρονομήσουσι τὴν γῆν.

Μακάριοι είναι οι πράοι και ειρηνικοί, διότι αυτοί θα κληρονομήσουν τη γη.

Οι υπομονετικοί άνθρωποι, που έχουν ήρεμο πνεύμα, αυτοί ονομάζονται πράοι όχι διότι είναι αναίσθητοι, αλλά συγκρατούν την οργή τους. Για το λόγο ότι επικρατεί η αντίληψη ότι ο πράος χάνει όλα του τα αγαθά, ο Χριστός μας βεβαιώνει για το αντίθετο. Αυτός που συγκρατείται, κατέχει σταθερά τα αγαθά, ενώ ο εγωιστής θα χάσει πιθανότατα όσα κληρονόμησε από τον πατέρα του, ακόμα και την ψυχή του, τονίζει ο ιερός Χρυσόστομος.

Λέγοντας γη, εννοείται η Ουράνια Βασιλεία. Ακόμη, ο Χριστός ορίζει αμοιβές επίγειες, αλλά ταυτόχρονα και ουράνιες.

Ματθ. 5,6  μακάριοι οἱ πεινῶντες καὶ διψῶντες τὴν δικαιοσύνην, ὅτι αὐτοὶ χορτασθήσονται.

Μακάριοι όσοι πεινούν και διψούν για να αποκτήσουν οι ίδιοι, να επικρατήσει δε και στον κόσμο η δικαιοσύνη και η αρετή, διότι αυτοί θα χορτάσουν.

Η επιθυμία για δικαιοσύνη και αρετή πρέπει συνεχώς να μένει άσβεστη και να προσπαθεί ο άνθρωπος να την κάνει πράξη.

Ο ι. Χρυσόστομος τονίζει πως η λέξη δικαιοσύνη δεν χρησιμοποιείται ως έννοια γενικώς, αλλά ως έννοια αντίθετη της πλεονεξίας, επειδή στη συνέχεια θα μιλήσει για την ελεημοσύνη.

Η φράση ‘πεινώντες και διψώντες’ χρησιμοποιείται για να δηλωθεί η ολόψυχη προσήλωση στη δικαιοσύνη που πρέπει να έχει ο άνθρωπος.

Τέλος, στον μακαρισμό αυτό ο Χριστός καθορίζει υλική επιβράβευση. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να φοβάται ότι θα γίνει φτωχός αν είναι δίκαιος, γιατί όσοι μοιράζονται τα δικά τους αγαθά, θα αποκτήσουν πολύ περισσότερα.

Ματθ. 5,7  μακάριοι οἱ ἐλεήμονες, ὅτι αὐτοὶ ἐλεηθήσονται.

Μακάριοι οι ευσπλαγχνικοί και ελεήμονες, διότι αυτοί θα ελεηθούν.

Εκείνος που δείχνει έλεος και συγχωρεί τους άλλους, θα απολαύσει και την ευσπλαχνία του Θεού.

Με τον μακαρισμό αυτό εκφράζεται η ανάγκη ελεημοσύνης με κάθε δυνατό τρόπο προς τους ανθρώπους και όχι μόνο με χρήματα, τονίζει ο Άγιος Χρυσόστομος.

Όσο για την απολαβή, φαινομενικά είναι ίση (ελεήμονες- ελεηθήσονται), όμως δεν είναι διότι οι ελεήμονες ελεούν ως άνθρωποι, αλλά οι ίδιοι ελεούνται από τον Θεό.

Ματθ. 5,8  μακάριοι οἱ καθαροί τῇ καρδίᾳ, ὅτι αὐτοὶ τὸν Θεὸν ὄψονται.

Μακάριοι όσοι έχουν καθαρή την καρδιά, διότι αυτοί θα δουν τον Θεό.

Οι έχοντες καθαρή συνείδηση, θα καταφέρουν να δουν τον Θεό. Γιατί δεν υπάρχουν λεκέδες ανάμεσα σε εκείνους και Εκείνον.

Καθαροί, σύμφωνα με τον Άγιο Χρυσόστομο, ονομάζονται εκείνοι που είναι γενικώς ενάρετοι με καθαρή συνείδηση ή εκείνοι που οι ενέργειές τους είναι ευσεβείς. Τονίζει τη σημασία της αρετής αυτής, ώστε να δει ο άνθρωπος τον Θεό. Επισημαίνει πως δεν είναι αρκετή η ελεημοσύνη, γι’ αυτό και προσθέτει αυτόν το μακαρισμό.

Ματθ. 5,9  μακάριοι οἱ εἰρηνοποιοί, ὅτι αὐτοὶ υἱοὶ Θεοῦ κληθήσονται.

Μακάριοι όσοι έχουν ειρήνη μέσα τους και προσπαθούν να ειρηνεύουν τους ανθρώπους μεταξύ τους, διότι αυτοί θα ανακηρυχθούν υιοί του Θεού.

Ειρηνοποιοί, όσοι κάνουν ειρήνη με τον εαυτό τους και τα πάθη τους, αλλά και με τους συνανθρώπους, είναι παιδιά του Θεού. (Αντίθεση με ιουδαϊκή αντίληψη περί ενός Θεού πολέμαρχου).

Με τον μακαρισμό αυτό ο Κύριος έχει σκοπό να καταπολεμήσει τα μίση και τις έριδες και να συμφιλιωθούν όσοι φιλονικούν.

Η αμοιβή που καθορίζεται είναι πνευματική. Πράγματι, αυτή ήταν η αποστολή του Υιού του Θεού, να συμφιλιώσει τους ανθρώπους.

Ματθ. 5,10  μακάριοι οἱ δεδιωγμένοι ἕνεκεν δικαιοσύνης, ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.

Μακάριοι όσοι έχουν διωχθεί ένεκεν της αρετής και της πίστης τους, διότι σε αυτούς ανήκει η βασιλεία των ουρανών.

Συχνά ο ενάρετος άνθρωπος διώκεται ή ακόμη και κακοποιείται λόγω της δικαιοσύνης και της εν γένει αρετής την οποία επιδιώκει.

Με τον όρο ‘δικαιοσύνη’ εννοείται η χριστιανική τελειότητα, σχολιάζει ο Χρυσόστομος. Μιλά ακόμη για αυτούς που διώχθηκαν και τιμωρήθηκαν για την αφοσίωσή τους στο Χριστό.

Ματθ. 5,11  μακάριοί ἐστε ὅταν ὀνειδίσωσιν ὑμᾶς καὶ διώξωσι καὶ εἴπωσι πᾶν πονηρὸν ῥῆμα καθ᾿ ὑμῶν ψευδόμενοι ἕνεκεν ἐμοῦ.

Μακάριοι είστε, όταν σας εμπαίξουν και σας υβρίσουν οι άνθρωποι, και σας διώξουν και, ψευδόμενοι, πουν παντός είδους κακολογίες και κατηγορίες εναντίον σας, επειδή πιστεύετε σε μένα.

Στρέφεται προς τους μαθητές με μεγαλύτερη ένταση, προετοιμάζοντάς τους. Οι διωγμοί και οι κατηγορίες γίνονται είτε με λόγια, είτε με έργα.

Εδώ ο Χριστός μιλά για όσους δέχονται κατάκριση και κακολογία από άλλους, όταν όμως πρόκειται για ψεύτικες κατηγορίες. Ο μισθός πάντοτε είναι η βασιλεία των ουρανών, ακόμα και όταν δεν το λέει. Καθορίζει διάφορες αμοιβές στους μακαρισμούς του, αλλά ορίζει ότι όλοι αυτοί θα εισέλθουν στη βασιλεία των ουρανών. Γι’ αυτό και χρησιμοποιεί τη λέξη ‘μακάριοι’. Δεν γίνεται να θεωρείται μακάριος αυτός που αμείβεται με υλικό τρόπο, δηλαδή σε αυτή την ζωή που όλα τελειώνουν γρήγορα. Όσοι κακολογούν βλάπτονται οι ίδιοι, συνεχίζει ο άγιος Χρυσόστομος, γιατί το κάνουν από δική τους κακία και δεν ευθύνονται αυτοί που το υπομένουν.

Ματθ. 5,12  χαίρετε καὶ ἀγαλλιᾶσθε, ὅτι ὁ μισθὸς ὑμῶν πολὺς ἐν τοῖς οὐρανοῖς· οὕτω γὰρ ἐδίωξαν τοὺς προφήτας τοὺς πρὸ ὑμῶν.

Χαίρετε και γεμίστε από αγαλλίαση, διότι η ανταμοιβή σας στους ουρανούς θα είναι μεγάλη και ανυπολόγιστη• έτσι κατεδίωξαν και τους προφήτες τους οποίους ο Θεός είχε στείλει νωρίτερα από σας.

Συνδέεται με τα προηγούμενα. Η επιβράβευση θα είναι μεγάλη, μια παρηγοριά διότι και στο παρελθόν οι Προφήτες εκδιώχθηκαν. (Εδώ διαφαίνεται ότι οι μαθητές πρόκειται να γίνουν Προφήτες, πράγμα που τονώνει το φρόνημά τους).

Δίνει το παράδειγμα των προφητών, που υπέμειναν και εκείνοι διωγμούς. Ο Χριστός υποδηλώνει την ισοτιμία του με τον Πατέρα του λέγοντας πως όπως οι προφήτες εκδιώχθηκαν για τον Πατέρα, έτσι θα διωχθούν οι άνθρωποι για το Χριστό.

Τέλος, καθορίζει μεγάλη αμοιβή όχι μόνο για τη δίωξη και το θάνατο, αλλά και για την κακολογία. Κι αυτό, γιατί όταν κινδυνεύει κάποιος πολλοί τον στεφανώνουν, τον ανακηρύσσουν ήρωα, τον ενθαρρύνουν. Όταν τον κακολογούν όμως, η ενθάρρυνση σταματά και ο άνθρωπος λυγίζει, σημειώνει ο ιερός Χρυσόστομος.

Είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως με τη διδασκαλία αυτή ανατρέπονται όλες οι κοσμικές αντιλήψεις που θεωρούν ευτυχισμένους όσους έχουν χρήματα, απολαμβάνουν υλικά αγαθά και δόξα. Αντίθετα, ο Χριστός εγκαινιάζει μια καινούρια εποχή κατά την οποία ευτυχισμένοι είναι οι πράοι, οι θλιμμένοι, οι έχοντες πίστη και αγάπη για το Θεό, όσοι ανέχονται κακολογίες και όσοι διώκονται. Με αυτά τα λόγια λοιπόν, συμβουλεύει ο Χριστός τους μαθητές του, τα οποία αποτελούν διδασκαλία μεγάλης σημασίας για την είσοδο κάθε πιστού στη Βασιλεία του Θεού.

Η Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησία φροντίζει πάντα να κρατά επίκαιρους τους Μακαρισμούς του Κυρίου μας ως βασική διδασκαλία, όχι μόνο μέσα από την ανάγνωση της αντίστοιχης ευαγγελικής περικοπής όπως διασώζεται από τους  ευαγγελιστές Ματθαίο και Λουκά αλλά και μέσα από τα λειτουργικά της κείμενα με βάση τα οποία διαμορφώνεται η λατρευτική ζωή του κάθε ορθοδόξου χριστιανού, υπομνηματίζοντας αενάως στο Χριστεπώνυμο Λαό της αξία της μακαρίας οδού μέσα από τις 8 (κατά άλλους εκκλησιαστικούς ερμηνευτές 10) διδαχές του Κυρίου μας όπως εφαρμόστηκαν στα ζωντανά και διαχρονικά παραδείγματα τόσο του μετανοούντος Τελώνου (από την γνωστή παραβολή) όσο και του ευγνώμονος Ληστού.

Και πιο συγκεκριμένα

Α) Διανύουμε την περίοδο της μεγάλης τεσσαρακοστής και ως γνωστόν στις καθ’ημέραν ακολουθίες αναγιγνώσκονται οι Ωρες και έπεται η λειτουργία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων. Στην ενάτη Ώρα μετά την κατανυκτικότατη ευχή του Οσίου Εφραίμ του Σύρου που την εκφωνεί ο Ιερέας,  οι ιεροψάλτες άρχονται των Μακαρισμών , ψάλλοντες έναν έκαστον [σε ήχον πλ.Δ] το Μνήσθητι ημών Κύριε όταν έλθεις εν τη Βασιλεία Σου ως ικεσία, ως δέηση για την εφαρμογή του κάθε ενός μακαρισμού στην ορθοπραξία του εκάστοτε ορθοδόξου χριστιανού αγωνιστή ελπίζοντας στην καταληκτική υπόσχεση του αρχηγού της Εκκλησίας «Χαίρετε και αγαλλιάσθε, ότι ο μισθός υμών πολύς εν τοις ουρανοίς».

Β) Την Μεγάλη Πέμπτη το βράδυ και μεταξύ της ανάγνωσης του έκτου και εβδόμου ευαγγελίου παρεμβάλλεται μια σειρά από τροπάρια των  οποίων προηγούνται ως προοίμια (Στίχοι), αυτοί καθαυτοί οι μακαρισμοί και ως εκ τούτου καθιερώθηκε και η ονομασία της σειράς αυτής των ύμνων «Μακαρισμοί». Μάλιστα είθισται κατά την λατρευτική τάξη και το τυπικό της εκκλησίας οι χοροί των ψαλτών να κατέρχονται από τα αναλόγια και να ψάλλουν με άκρα κατάνυξη τα υπέροχα αυτά τροπάρια κάτω από την σκιά του Εσταυρωμένου.

Και φτάνουμε λίγο πριν το κύριο μέρος της ομιλίας. Ξεκινά λέγοντας προς τους μαθητές:

Ὑμεῖς ἐστε τὸ ἅλας τῆς γῆς· ἐὰν δὲ τὸ ἅλας μωρανθῇ, ἐν τίνι ἁλισθήσεται; εἰς οὐδὲν ἰσχύει ἔτι εἰ μὴ βληθῆναι ἔξω καὶ καταπατεῖσθαι ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων.

Εσείς οι μαθητές μου είστε το αλάτι της γης. Αλλά εάν το αλάτι χάσει αυτή την ιδιότητά του, με τι άλλο θα αλατισθή; Δεν έχει πλέον καμμία αξία και σε τίποτε άλλο δεν χρειάζεται, παρά να πεταχθεί στον δρόμο και να καταπατάται από τους ανθρώπους.

Στο εδάφιο αυτό ο Ευαγγελιστής Ματθαίος παραθέτει τη διδασκαλία του Χριστού για την αποστολή των μαθητών του στον κόσμο . Ό, τι είναι το αλάτι για την τροφή , είναι και οι μαθητές για τον κόσμο . Γι’ αυτό το λόγο θα πρέπει με τον προσωπικό τους αγώνα να δίνουν νόημα και μαρτυρία αγάπης και χαράς στη ζωή των ανθρώπων. Είναι , επίσης , το φως , με το οποίο πρέπει να φωτίζεται η ζωή των ανθρώπων . Όπως σημειώνει ο αείμνηστος καθηγητής Σάββας Αγουρίδης, η ζωή μας, όταν ανταποκρίνεται στην πρόσκληση του Ιησού , είναι μια οφειλή σε όλη την ανθρωπότητα . Γιατί έτσι μόνο, με τη συνείδηση πως χρωστάμε τον εαυτό μας σε όλους, γινόμαστε οι ίδιοι αληθινά αυτό που πρέπει.

Από τους άλλους Ευαγγελιστές ο Μάρκος και ο Λουκάς έχουν στίχους , στους οποίους κάνουν παράλληλη αναφορά . Ο Μάρκος κάνει αναφορά στο πνευματικό άλας γράφοντας : “ Πας γαρ πυρί αλισθήσεται , και πάσα θυσία αλί αλισθήσεται . Καλόν το άλας · εάν δε το άλας άναλον γένηται , εν τίνι αυτό αρτύσετε ; Εχετε εν εαυτοίς άλας και ειρηνεύετε εν αλλήλοις ”. ( Μκ 9, 49-50 ) Στο χωρίο αυτό οι χριστιανοί καλούνται να έχουν πνεύμα θυσίας και εσωτερικής ειρήνης . Ο Λουκάς , επίσης , κάνει αναφορά στο πνευματικό άλας · “ Καλόν το άλας · εάν δε το άλας μωρανθή εν τίνι αρτυθήσεται ; ούτε εις γην ούτε εις κοπριάν εύθετον εστιν έξω βάλλουσιν. Ο έχων ώτα ακούειν ακουέτω ”. ( Λκ 14 , 34-35)

Ο Ευαγγελιστής Μάρκος προσδιορίζει πιο συγκεκριμένα ποια είναι η πνευματική λειτουργία του άλατος στη ζωή των χριστιανών . Είναι το πνεύμα της θυσίας , δηλαδή της αγάπης , διότι μόνο μέσα από αυτό το πνεύμα μπορεί να αναβλύσει η αγάπη και η ειρήνη στη ζωή των ανθρώπων . Ο Άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος προτιμά τη γραφή του Ματθαίου , η οποία προσδιορίζει ως άλας της γης τους χριστιανούς , διότι στην ερμηνεία που κάνει τονίζει , ότι οι Άγιοι στους οποίους αναφέρεται είναι το άλας και το φως της γης . Για τους υπόλοιπους μακαρισμούς , έβδομο, όγδοο και έννατο , του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου , ο Έγκλειστος δεν κάνει αναφορά σε κανένα από τα έργα του.

Οι άγιοι Απόστολοι , τονίζει ο Όσιος, επειδή αξιώθηκαν να γίνουν οπαδοί του μεγάλου φωτός , δηλ. Του Χριστού, ως φώς του κόσμου και ως άλας της γης απεστάληκαν και με το αποστολικό τους έργο εκπλήρωσαν τη θεία αποστολή τους. Ο Άγιος εξυμνεί το θάρρος και τη δύναμη, με την οποία ως φωστήρες της Oικουμένης κήρυξαν το Ευαγγέλιο, διότι ήταν και είναι το “ Φώς του κόσμου και το άλας της γής ”. (Ματθ. 5, 13- 14)

Κατά τον ιερό Χρυσόστομο , στο υπόμνημά του στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο , όταν ο Χριστός λέει ότι “ Υμείς εστέ το άλας της γης ” κάνει γνωστό, ότι δίδει τις δύσκολες αυτές εντολές των Μακαρισμών κατ’ ανάγκην. Διότι η διδασκαλία σας θα αποβλέπει στη ζωή όχι των μεμονωμένων ατόμων, αλλά ολόκληρης της ανθρωπότητας , η οποία δεν ευρίσκεται σε καλή κατάσταση. Ο ιερός Χρυσόστομος υποστηρίζει , ότι ο Χριστός με τη φράση· «Υμείς εστέ το άλας της γής» , εννοεί ότι όλο το ανθρώπινο γένος έπαθε σήψη εξαιτίας των αμαρτιών του. Γι’ αυτό απαιτεί να έχουν αυτοί αυτές τις αρετές, οι οποίες είναι απολύτως απαραίτητες γι’ αυτούς που προορίζονται να αναλάβουν τη νουθεσία των πολλών. Ο Χριστός συνιστά να μη δυσανασχετούν οι άνθρωποι για τη δυσκολία , που παρουσιάζει η συμμόρφωση προς τις εντολές.

Αν απομακρυνθούν οι άλλοι από την οδό της αλήθειας , είναι δυνατό να τους επαναφέρετε εσείς σ’αυτήν. Αν, όμως, απομακρυνθείτε εσείς, θα καταστρέψετε κι άλλους εκτός από τους εαυτούς σας. Γι’αυτό τον λόγο, υποστηρίζει ο Χρυσόστομος, δεν πρέπει οι πιστοί να φοβούνται την κακολογία. Αν όμως φοβηθούν την κακολογία και μειώσουν τον ζήλο, που πρέπει να έχουν, θα πάθουν πολύ χειρότερα και θα τους κακολογούν και θα τους περιφορονούν όλοι. Αυτό εννοεί ο Κύριος λέγοντας ότι θα καταπατηθείτε, επισημαίνει ο Χρυσορρήμων . “ Υμείς εστέ το φώς του κόσμου ”. Αναφέρεται ο Χριστός , κατά τον ιερό Χρυσόστομο, σε ολόκληρη την Οικουμένη. Εννοεί το πνευματικό φώς που είναι πολύ ανώτερο ακόμη και από τις ακτίνες του ήλιου, όπως και το πνευματικό άλας.

Για να κατανοήσουν οι πιστοί , τονίζει ο Άγιος , πόσο μεγάλο είναι το κέρδος από τις πικρές κακολογίες και η ωφέλεια από κάθε λαμπρή διδασκαλία. Διότι με τον λόγο του αυτό ο Χριστός , υποστηρίζει ο ιερός Πατέρας , θέτει σε ενέργεια τη συνείδηση των πιστών και δεν της επιτρέπει να μείνει χαλαρή και την κάνει να βλέπει καθαρά, επειδή την κατευθύνει προς την αρετή. «Ου δύναται πόλις κρυβήναι επάνω όρους κειμένη, ουδέ καίουσι λύχνον και τιθέασι υπό τον μόδιον» . Κατά τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, προσπαθεί πάλι με αυτά τα λόγια ο Χριστός να τους οδηγήσει σε πνευματική τελείωση και τους διδάσκει να ευρίσκονται σε διαρκή επαγρύπνηση, διότι θα παρακολουθούνται από όλους και θα έχουν ως θεατές ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Ο Άγιος Νεόφυτος σε αρκετές περιπτώσεις χρησιμοποιεί το χωρίο αυτό στις ομιλίες του με το περιεχόμενο που δίνει σ’ αυτό ο ιερός Χρυσόστομος . Αρκετές φορές ερμηνεύοντας γραφικά χωρία μας καλεί να γρηγορούμε και να επαγρυπνούμε στον αγώνα μας για πνευματική τελείωση . Και στα εγκώμιά του προς αρκετούς Αγίους προβάλλει την οικουμενική διάσταση της ζωής και του ρόλου τους για τον καθαγιασμό του κόσμου. Δεν κάνει όμως πέραν τούτου άλλη ανάλυση , όπως αυτήν που είδαμε να κάνει ο ιερός Χρυσόστομος σε κάθε λέξη και σε κάθε κρυμμένο νόημα του εδάφιο.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Μαντζαρίδη Γεωργίου Ι., Χριστιανική Ηθική. Δεύτερος τόμος. Ι. Μ. Μ. Βατοπαιδίου, Άγιον Όρος 2015, σελ. 87.

Σαμαρά Κυριάκου Μ., Η ερμηνεία της επί του όρους ομιλίας κατά τον Άγιο Νεόφυτο τον Έγκλειστο, συγκριτικά με την ερμηνεία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, Λάρνακα 2011.

Τρεμπέλα Παναγιώτου Ν., Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον, εκδ. ο Σωτήρ, (μτφ στα νέα ελληνικά π. Ν. Πουλάδας)